Frente Revolucionária de Timor Leste Independente

DIRECÇÃO FAFC

Coordenador – Geral

Eng. Samuel Freitas

Vice CoordenadorGeral

Alexnadre Pinto

Contactos:

Samuel Freitas (00351-913892252)

e-mail : faf-coimbra@hotmail.com

Residência Universitária de Santiago, bl. 4, 3810-193, Aveiro, Portugal.


sexta-feira, 30 de outubro de 2009

D. Ximenes Belo na Madeira

Vera Luz, Jornal da Madeira
30 de Outubro de 2009

D. Ximenes Belo, Nobel da Paz em 1996, vai estar na Madeira entre os dias 12 e 15 de Novembro para participar no lançamento do livro "Gentio de Timor", da autoria do capitão Armando Pinto Correia (natural do Estreito de Câmara de Lobos), e que foi administrador de Baucau entre 1928 e 1934.

Trata-se de uma obra etnográfica e cultural de especial significado e que agora é reeditada sob a coordenação do dr. João Luís Gonçalves, com o patrocínio do Município de Câmara de Lobos.

Encontros oficiais e celebrações

Para além do lançamento do livro, marcado para 13 de Novembro no Centro Cívico do Estreito de Câmara de Lobos, às 10h:30, e de uma recepção na Câmara Municipal da Ribeira Brava nesse mesmo dia, o Bispo resignatário de Díli tem agendadas várias reuniões oficiais. Assim no dia 12 de Novembro, irá encontrar-se com o Presidente do Governo Regional da Madeira, Alberto João Jardim, será recebido nos Paços do Conselho de Câmara de Lobos, e irá celebrar uma Missa na Igreja de São Sebastião (Câmara de lobos), às 17 horas, em homenagem às vítimas do massacre no cemitério de Santa Cruz (Timor-leste), no ano de 1991.

No programa oficial de D. Ximenes Belo destacam-se ainda outros encontros e iniciativas, nomeadamente a reunião com o Bispo do Funchal, D. António Carrilho, e com os seminaristas do Seminário Diocesano, no dia 14 de Novembro.

Também nesta data, o antigo Bispo de Díli vai participar na cerimónia de homenagem aos soldados da Guerra do Ultamar, no cemitério do Campanário, promovida pela Liga dos Combatentes, seguindo-se uma celebração eucarística na igreja do Campanário, "em homenagem às vítimas da Guerra Colonial", e um jantar organizado pela Academia madeirense das Carnes / Confraria Gastronómica da Madeira.

Finalmente, no dia 15 de Novembro, D. Ximenes Belo irá celebrar uma Missa nos Salesianos, dado que é também membro da Congregação fundada por São João Bosco.

A última vez que o antigo Bispo de Timor-leste esteve na Madeira, recorda-se, foi em 2003. Natural da Região Baucau, D. Ximenes Belo tem 61 anos de idade e em 1996 foi distinguido, juntamente com Ramos Horta, com o Nobel da Paz, "pela sua defesa dos direitos do povo maubere" que abriu portas à "autodeterminação dos timorenses".

segunda-feira, 19 de outubro de 2009

Timor Post: Indonezia Rejeita Razia Ba Timor Oan Iha Atambua


Timor Post, 19 Outubru 2009

DILI- Governu Indonezia liu husi ninia embaixada iha Dili rejeita makas informasaun nebe dehan sidadaun Indonezia sira, liu – liu eis sidadaun Timor Leste nebe hela iha Atambua, Kupaun, taka fronteira rai rua nian no halao rajia ba sidadaun Timor Leste sira nebe maka iha Atambua.

Ba Timor Post iha embaixada Indonezia iha Farol, Dili, (18/10), Primeiru Sekretariu ba asuntu Politiku,Victor Josef Sambuaga informa katak informasaun ne’ebe espalha iha komunidade no publika iha media balun katak sidadaun Indonezia, liu –liu eis Tim-Tim taka fronteira no halo rajia ba sidadaun Timor oan iha fronteira no Atambua Indonezia la los.

Victor hateten, tuir konfirmasaun ne’ebe sira hetan husi autoridade ne’ebe kompetente iha Atambua indereta no mos koordenasaun ho komando militar sira, komando polisia no parte forsa seguransa TL nian katak laiha indiksaun ida konaba aktividade rajia husi eis sidadaun Timor-Timur ne’ebe hela iha Indonezia espesialmente iha distritu Atambua, provinsia Kupaun.

“Relasiona ho problema ne’ebe ami rona iha loron hirak liu ba iha povu nia let no fo sai iha media (balun) katak iha posibilidade sidadaun Indonezia eis Tim -Tim ne’ebe hela iha Atambua espesialmente iha distritu Belu, Nusa Tengara Timur ba too Kupaun taka fronteira no halo rajia ba sidadaun Timor oan iha Indonezia.

Ami rona no hetan pergunta barak husi kolega sira iha ne’e liu-liu husi parte governu konaba rumores ne’ebe konaba atitudi sidadaun Indonezia eis Tim-Tim ne’ebe tuir informasaun katak halo rajia ba Timor oan sira ne’ebe halao viazen liu husi fronteira.

Iha kestaun ne’e, ami hasoru ona diretamente ho autoridade ne’ebe kompetente iha Atambua ne’ebe indereta no to’o agora ne’e la iha indikasaun katak iha aktividade hanesan halo rajia tanba ne’e bele hateten katak ne’e hanesan rumoris deit”, dehan Victor.

Victor mos haktuir katak tuir lei ne’ebe vigora iha Indonezia kuandu iha asaun hanesan demostrasaun no seluk tan tenki liu husi prosedur ida katak sira tenki halo lisensa ba iha polisia.

Portantu too agora seidauk iha grupu ida maka hatoo surat ba polisia atu halao asaun ruma hanesan demostrasaun. No iha terenu mos hatudu katak la iha buat ida maka akontese iha fronteira too iha Atambua no Kupaun.

Konaba atu taka fronteira, Victor hatan katak ne’e laos prosedur ne’ebe fasil katak ema bele taka fronteira konforme nia hakarak.Tanba, dehan nia, husi parte Indonezia nian iha ekipa forsa militar Indonezia nian ida maka fo seguransa ba fronteira. Ne’ebe iha kestaun ne’e, sira hanoin povu Timor Leste liu-liu sira ne’ebe atu desloka ba Atambua liu husi fronteira la bele paniku no tauk.

Entertantu iha parte seluk, atu antisipasaun rumoris nebe espalha ne’e, Victor hateten husi parte embaixada Indonezia iha Dili I husu ona ba parte forsa seguransa Indonezia nian iha atu fo atensaun seriu liu ba areia importante sira hanesan iha Mota Ain. (dam)

FRETILIN: Declarasaun Politica

"Povo acesso Electricidade ou husik hela Veneno ba Geração no Futuro Timor Leste?!"

Dli, 19 de Outubro de 2009
Husi; Deputado Inácio Freitas Moreira

Construção Central Eléctrica ho consumo Óleo Pesado

Deputado sira hanesan membro Parlamento nacional no representante Povo nia, iha dever hodi haburas, no hamentin uma fukun ne’e nia knaar, hodi tatoli Povu nia preocupação ba Governo, no sai Povu nia lian, Povu nia isin, no materializa povo nia mehi hodi haburas no hametin ita nia independência.

Hau nudar Deputado hussi bancada FRETILIN iha knaar no iha competência tomak atu tatoli Povu nia lian no hussu ba Governo, tuir art. 9°, alinea h, no artigos 137° e 138° Rejimento uma fukun nia rasik.

Hau halo requerimento ida ne’e hau hakarak hussu ba Governo atu bele hatan resposta ho escrito tuir Konstituição da República artigo 101°no. 2 e artigo 107°. Atu nune’e ita hotu bele hakruk ka halo tuir lei nebe iha.

Declaração Politica

Declaracao Politica ohin nia, uluk nanain hau hakarak hato’o parabéns ba sua Ex. Cia Shr. Kai Rala Xanana Gusmão, no obrigado barak ba sira hotu nebe iha Sentido de Estado e Responsabilidade bele cancela Construção Central Eléctrica ho Consumo Óleo Pesado. Los duni declarações ho razoes nebe Fretilin no Sociedade civil halo durante besik tinan rua ne’e los e iha fatin no hotu hotu precisa duni banati tuir.

► Ohin hau hakarak koalia dalan ida tan kona ba Eletricidade iha Timor laran tomak em particular koalia kona ba Central Elektrica ho consumo Óleo Pesada nebe Governo ida ne’e hakarak hari tamba deit iha enteresse no laiha hanoin futuro no Gerasaun Rai ida nia e la iha plano ida nebe diak tamba laiha duni capacidade halo Plano desenvolvimento Sustentável.

Nain Presidete no maluk Deputados sira hotu, iha Declarasaun ne’e hau hakarak konta tuir fali processo tomak nebe Governo de facto ida ne’e halo liu liu Ministério kompetente kona ba Plano Electrificação nebe aloka osan 4 milhões iha período Transitório 2007, tuir mai aloka tan osan 9 milhões iha Orçamento Rectificativo 2008 e ikus liu mak aloka tan osan 87 milhões iha Orçamento Geral do Estado 2009 nia, atu halo Construção Central Eléctrica ho Geradores nebe Consumo óleo pesado.

Maluk Deputados sira tomak, koalia hela ba koalia deit, koalia barak mesak bosok ten deit no janji tinggal janji, buat ida la acontece.

Incapacidade mak halo sasan hirak ne’e sai hanesan ne’e to’o ohin loron.Tamba hahu kaer ukun aloka osan 4 milhões atu sosa geradores hodi garante Elitricidade lakan 24 horas. Maibe geradores nebe sosa iha tempo neba horas ne’e dadauk ninia fungsionamento lao la normal tamba geradores sanulu rersin nebe sosa iha tempo neba mesak geradores nebe recondição nia ka hadia fila fali.

Geradores hirak ne’e sosa mos problema boot, tamba individuo balu tau kanuru toar ka campur tangan, Shr. Pedro no Shr. Januário loron loron koalia baratu deit hahu asumi sira nia knaar.

Iha orçamento rectificativo 2008 nia, mai iha Parlamento aloka osan 9 milhões atu hahu halo construção central eléctrica ho consumo óleo pesado. Iha duni momento neba Ami rasik exegi atu esplica e apresenta estudos de Viabilidade ka estudos técnicos ruma, maibe sira hatete dehan seidauk halo e lahatene halo duni.

Liu tiha 6 meses lahalo buat ida ho osan nebe alokado ne’e. Iha orçamento geral 2009 nia mai aloka tan 87 milhões atu halo construção central eléctrica óleo pesado, Fretilin exige no hussu atu halo lai plano didiak liu liu Estudos de viabilidade hotu nebe precisa atu bele halo construção central eléctrica ne’e ho diak. Maibe tamba deit arogancia lakohi rona.

Nai Presidente no maluk deputados sira mak ami respeita,

Tempo to’o ona ba AMP, liu liu ba ministério Infrasturura, ami hanoin hahalok hirak ne’e labele tolera tan, tamba:

- Lahalo estudos ba electrificação completo.

- Lahalo plano Estratégico de Electrificacao nebe diak.

- Sosa geradores nebe laiha kualidade.

- Lahalo cooperação no coordenação nebe diak ho Companhia manitoba.

- Processo aprovisionamento la transparente.

- Falsifica documento “Advance Payment Garantee”

- Construção Central Eléctrica ho consumo óleo pesado parado/cancelado.

Ami hanoin hahalok hira iha leten grave no crime tamba osan barak mak aloka sosa Geradores hanesan ami temi iha leten no mos osan nebe aloka ba iha EDTL, hahu OG do Estado:
- 2008 $ 7 031 000.
- 2009 $ 5 509 000.
- la inclui osan nebe aloka atu sosa geradores.

Maluk deputados sira tomak, Ministério Infrastrutura mak horas ne’e dadauk halo Governo AMP ulun moras no halo Sua Ex. Cia Kai Rala Xanana Gusmão ulun moras liu tan, tamba Shr. Pedro, Shr. Januário, Shr. Domingos e Shr. José Carascalaoa nia Incapacidade, arogancia no hahalok ladiak.

Ami hodi bi’it temi sira hirak ne’e nia naran tamba hahalok barak acontece la tuir espírito desenvolvimento Nação Timor Leste nebe hakarak hanesan:

- Lahalo e lakohi halo Plano Desenvolvimento nebe diak.

- Tinan rua ho balu ona mak seidauk iha mudança significativo ba iha área Infrastrutura.

- Tinan 2009 hanesan tinan Infrastrutura maibe buat ida la acontece, tamba estradas sira ne’e mos halo kuak taka kuak deit, piur liu osan nebe aloka atu halo construção central eléctrica no osan seluk balu hussi ministério refere sai fali hanesan pacote referendum.

Maluk sira hotu mak hau respeita, hahalok balu nebe acontece iha Sec, EDTL grave, tamba osan nebe aloka ba Secretariado EDTL ba tina rua (2008 e 2009) hamutuk $ 12 540 000, osan hira ne’e balu atu halo manutencao ba geradores nebe iha, OG 2008 osan nebe aloka halo Manutenção Geradores $ 3 000 000, OG 2009 aloka tan osan manutençãonia $ 2 885 000. Total osan ba manutenção deit hamutuk $ 5 885 000 ba tinan rua.

Preocupação ita hotu nia mak, lao ona ba tinan rua ho balu maibe Eletricidade laiha liu mudança, informações barak mos ami rona e hare hatete katak Shr Januário laiha duni capacidade halo gestão iha EDTLtamba:

- Normalização ba ligações ilegais to’o oin loron seidauk halo hotu. Osan barak mak aloka atu halo normalização maibe osan deehan hotu tiha ona.

- Lahalo coordenação entre Técnicos EDTL ho Técnicos Operacional Eletricidade nia bahinra hakarak halo ligações Eletricidade foun.

- Laiha coordenação diak ho companhia Manitoba.

- Bahinra hakarak halo Manutencao ba Geradores hirak ne’e lakohi consulta ho Companhia manitoba nebe hetan kontrato ho estado RDTL atu halo Gestão ba EDTL.

- Semana hirak liu ba Shr. Januário halo kontrato mesak ho companhia ida hussi Indonésia PT Pradaman Putra Utama halo manutenção ba Gerador Nigata sem consulta ho Companhia Manitoba.

- Hahalok ne’e grave tamba bahinra Companhia ne’e halo total Over Haul Gerador Nigata, sira monta sala tiha Turbo gerador Nigata. Hahalok hanesan labele acontece tamba Companhia hussi nação nebe deit bahinra hakarak halo Over Haul ba Gerador hanesan Nigata tenke iha licença hussi fabrica gerador Nigata. Ita labele naran naran hatudo deit tamba Questão Estandardização no mos dereito de fabrica.

- Piur liu tan horas ne’e dadauk shr. Januário fo aluga hela gerador Privado ida iha Distrito Same. Será que Estado ida tenke aluga hela deit geradores privados ba ita nia povo nebe precisa electricidade? Ami hanoin hahalok ne’e la diak precisa duni investiga tamba los duni sira laiha plano.

Durante ne’e hetan cortes barak liu tamba Geradores Nigata ne’e halo at fali bahinra halo over haul, e geradores nebe sosa iha tinan kotuk sira ne’e fungsionamento mos lao la normal.

Tamba ne’e ami hussu ba AMP atu Shr. Pedro no Shr. Januário atu bele buka dalan ona tamba hahalok hirak iha leten grave e hahalok hanesan ne’e merece hetan Investigação.

Hussu para sira demite an ne’e laos fretilin deit mak hussu maibe povo barak mos koalia beibeik iha Rádio, Televisão e Journais sira.

Tamba ne’e hau hussu no exige ba Parlamento ida ne’e atu urgentemente tenke hari Inquerito Parlamentar ida atu bele hare assunto nebe refere.

Libertasaun Povu nebe absoluta no kompletu katak ita sei la husik hela veneno no tusan ba futuru jerasaun sira.

Ba ita boot sira nia atensaun hau hato’o Obrigado barak.

domingo, 18 de outubro de 2009

FRETILIN PRONTA PARA GOVERNAR, PORTA-VOZ DE GUSMÃO ERROU NOVAMENTE

FRETILIN - Comunicado de Imprensa - Dili, 16 de Outubro de 2009

O primeiro-ministro de facto, Xanana Gusmão, pode ter ganho a batalha no Parlamento sobre a sua libertação do notório líder da milícia Maternus Bere, mas ele perdeu a guerra com o público que acompanhou o espectáculo na TV e na rádio. A coligação do governo da AMP também perdeu pesadamente nas eleições locais em 9 de Outubro.

"Essa é a melhor explicação para os novos ataques baixos do PM na média à FRETILIN esta semana", disse o Vice Presidente da FRETILIN e deputado Arsénio Bano.

Num novo comunicado à imprensa, do porta-voz do PM, ele descaradamente deturpou e citou erradamente as declarações do Dr. Mari Alkatiri, relatadas no diário de Díli, Suara Timor Lorosae, em 13 de Outubro de 2009.

"Onde a história relata que o Secretário-Geral da FRETILIN, Dr. Mari Alkatiri, apelou para uma antecipação das eleições nacionais, o comunicado à imprensa do PM alegou que ele disse que a FRETILIN não estava pronta para governar", disse o Sr. Bano.

"O Dr. Alkatiri diz que deveria haver um novo mandato de cinco anos para um novo governo, e não uma mudança de alianças no parlamento existente, o que permitirá um novo governo pouco mais de dois anos para reparar a enorme desordem criada pelo governo de Gusmão . Essa é a posição da FRETILIN," disse o Sr. Bano.

"As eleições para os sucos, as eleições para os líderes da nossa comunidade, realizadas em todo o país, mostram que os votos da última sexta-feira, dos partidos da AMP, desceram consideravelmente. Os votos da FRETILIN subiram de volta e demonstram o apoio eleitoral que o partido tinha antes de Gusmão e os seus aliados terem fomentado divisões no exército, na polícia, e gangues organizados à volta de Díli. O Sr. Gusmão dividiu o país entre leste e oeste, num discurso onde pretendeu incitar à violência, da qual obteve sucesso ao fazê-lo”, disse Bano.

Os resultados provisórios anunciados pela Comissão Nacional de Eleições das listas de candidatos eleitos para os sucos e chefes dos mesmos, bem como os conselhos comunitários, confirmam que as listas de candidatos feitas por líderes locais da FRETILIN, e que são bem conhecidos na comunidade como sendo candidatos da FRETILIN nessas comunidades, ganhou mais de 56% dos cargos no âmbito nacional e em Dili mais de 64%.

"No entanto, em lugares como Fatobessi no distrito de Ermera, no leste do país, outrora um bastião do partido aliado a Gusmão, o Partido Democrata, eles só conseguiram obter 50 dos milhares votos.

"De facto, no distrito de Ermera, como um todo, a FRETILIN conseguiu todas as posições ganhando 32 dos 52 sucos, enquanto que em 2007 nós só tinhamos 10% dos votos. O desânimo e desespero entre a AMP e os deputados do Sr. Gusmão são palpáveis. Eles são muito expressivos do seu desânimo para com os resultados.

"Os eleitores estão cansados do aumento da corrupção oficial, os relatórios do Provedor de Justiça demonstram abuso de poder e corrupção, conluio e nepotismo, incluindo acusações graves contra o Primeiro-Ministro e o seu vice PM, Guterres. Os serviços básicos estão a deteriorar-se em todo o país. Escolas públicas foram fechadas desde Julho e permanecerão fechadas até ao próximo ano. Estradas rurais estão piores do que nunca, "disse Bano.

“A credibilidade do Sr. Gusmão como líder está a cair, e ainda mais com o seu desempenho duvidoso, durante o debate da moção de censura nesta segunda-feira. Ele foi evasivo e pouco convincente, quando ele tentou argumentar que Bere não tinha sido liberado, mas apenas" transferido" de um estabelecimento prisional para outro, isto é da prisão de Becora, para o novo estabelecimento prisional - a embaixada Indonésia!"

Desmentindo as afirmações do Sr. Pereira de que "tudo está bem“, Bano refere o relatório do Secretário Geral das Nações Unidas para o Conselho de Segurança, no qual disse. "Mais tempo é necessário para garantir que os diversos esforços destinados a combater os muitos desafios políticos, institucionais e socioeconómicas com que a jovem nação de Timor-Leste ainda se confronta de modo a permitir-lhes criar raízes nas instituições e nos processos democráticos". O relatório acrescentou ainda que "as causas subjacentes à crise de 2006, incluindo a subida do nível da pobreza, o desemprego persistente, a falta de um regime efectivo que regule a terra e a propriedade, e a falta de justiça e de segurança, ainda poderão desestabilizar o país...as tensões que se mantêm em algumas comunidades pode levar a futuros conflitos a nível local".

O Sr. Bano foi mordaz nos alegados créditos do PM sobre pensões pagas por ele.

"Em primeiro lugar, esta política é da FRETILIN consagrada na Constituição pela FRETILIN, enquanto que o Sr. Gusmão, o Vice-Primeiro-Ministro, Mário Carrascalão, a Ministra da Justiça, Lúcia Lobato, o Ministro da Agricultura, Mariano Sabino Lopes, o vice-ministro da Educação, Paulo Assis Belo, todos eles votaram contra, como todos eles votaram contra a Constituição vigente na Assembléia Constituinte. O que eles dão em termos dessas pensões para os idosos, no valor de US. $ 240 por ano, é um quarto do subsídio de habitação e serviços dos ministros e outros membros do governo obtêm, para além do seu salário de mais de US $ 900 por mês. Depois, há o aumento de 400% ou mais que eles já garantiram aos deputados este mês,"disse o Sr. Bano.

"Quando a FRETILIN formou Governo em 2002, o orçamento nacional era apenas US$ 83 milhões dólares e proveio essencialmente dos doadores. Hoje em dia existem cada vez mais vozes dizendo que com apenas 20% do orçamento anual de que Gusmão goza, a FRETILIN foi capaz de garantir mais em termos de bens e serviços básicos, como água e saneamento, electricidade, serviços de saúde e educação, que têm piorado desde Agosto de 2007 ", concluiu Arsénio Bano.

Para mais informações contactar o deputado Arsénio Bano on +670 741 9505
*Tradução de ZIZI TIMOR OAN - TLN

quinta-feira, 15 de outubro de 2009

Alkatiri pede demissão do Governo após eleições locais

Díli, 15 Out (Lusa) - O secretário-geral da Fretilin, Mari Alkatiri, disse hoje à Lusa que, face aos resultados das eleições locais, se não houver alterações substanciais na recontagem, o Governo deve demitir-se e haver legislativas antecipadas.

Segundo Mari Alkatiri, "não se verificando alterações substanciais aos resultados (das eleições para os sucos, realizadas no dia 09 de Outubro), a Fretilin sozinha tem 55 por cento e aliada com outros partidos tem no total 70 por cento".

Alguns partidos tiveram candidatos para chefes de suco [freguesias], mas a nível de chefes de aldeia e de outros candidatos, "muitos deles são também militantes da Fretilin", segundo o líder da maior força política de oposição.

terça-feira, 13 de outubro de 2009

REUNIÃO DO F.A.F.C


Coimbra, 03 de Outubro de 2009,
Realizou-se, no 4º piso do Centro Comercial de Avenida de Coimbra, uma das habituais reuniões do FAFC. Na reunião, estiveram presentes os membros e responsáveis do FAFC excepção o Coordenador-geral (António Monteiro), por motivos pessoais não pôde estar presente no encontro.
Face a ausência do Coordenador-geral, a reunião foi dirigida pelo Vice coordenador-geral (Joaquim Fernandes). Fernandes deu início a reunião começando por cumprimentar os membros e fazer uma breve introdução sobre a ordem do trabalho que são seguintes:

- Caso da libertação do ex-comandante melicias (Martenus Bere)
- Avaliação de 10 anos da independência pós consulta popular
- Outros

A seguida dando o tempo e a oportunidade aos membros para puderem opinar e começar com o debate.

Em relação ao primeiro tema, a libertação do ex-comandante melicias (Martenus Bere), a maioria dos membros presentes na reunião condena o Presidente da República Doutor Ramos Horta e o Primeiro Ministro Xanana Gusmão, são culpados por terem libertado o ex-comandante melicias que assassinou centenas timorenses no Distrito de Suai. Uma das vítimas foi Pr. Hilário. Todos consideram que a sua libertação foi ilegal, apoiando e reforçando a condenação feita pelo Secretário-Geral da Fretilin o Dr. Mari Alkatiri, a sociedade civil timorense, a Igreja católica timorense e a ONU que são da mesma opinião.

Conforme a afirmação feita pelo Presidente da República Doutor Ramos Horta e pelo Primeiro Ministro Xanana Gusmão, a libertação do Martenus Bere é uma decisão de interesse nacional. Feito isto, o FAFC chegou a um senso comum de que uma decisão unilateral num país democrático não pode ser vista como uma decisão de interesse nacional. É uma decisão inconstitucional.

FAFC sugere que os dirigentes timorenses devem estar unidos pelos interesses nacionais, que haja consulta aos órgãos soberanos do Estado antes de tomarem algumas decisões. FAFC assegura que é necessário implementar uma cultura democrática no país, respeitar o Estado de Direito e deixar a justiça timorense a trabalhar.

Em relação ao segundo tema da reunião, os membros do FAFC consideram que os 10 anos da independência depois do referendum, o povo timorense continua viver a baixo de água ou seja continua haver pobreza, aumento de desempregos, injustiça social, corrupção e nepotismo. E, em face de todo este cenário desesperante, os governantes percorrem as ruas de Dili nos seus Mercedes bem confortáveis, e mais, o governo decide aumentar as remunerações dos recpectivos menistros e deputados.

FAFC apela ao governo AMP que respeite a lei e a justiça. Para que haja paz não basta estar ausência dos conflitos mas deve combater a pobreza, porque sabemos que o maior inimigo do povo é pobreza. Deve reforçar a comissão anti-corrupção, apostar mais na formação humana e combater a injustiça social.

FAFC pede as organizações internacionais que estão no país para que não interfiram nos assuntos internos do país e devem fazer apenas os seus trabalhos.

Fo Hatene ba KS ONU oinsa ita sente kona-bá justisa

Fo Hatene ba Konseillu Seguransa oinsa ita sente kona-bá justisa!
Sira sei deskute Timor-Leste iha 23 Outubru.

Konseillu Seguransa Nasaun Unidus sei enkontru kona-bá Timor-Leste iha fulan ne’e nia rohan, iha enkontru be koñesidu hanesan debate ne’ebe nakloke, iha ne’ebe reprezentante sira husi membru konseillu 15 (haree lista iha okos) no governu seluk-seluk tan halo esteitmentu. Ba semana rua oin mai, diplomata iha Nova Iorke sei fó atensaun ba asuntu sira be involve Timor-Leste, inkluindu asuntu justisa, akuntabilidade no impunidade ba krime grave no violasaun direitus humanus ne’ebé halo durante Indonézia nia okupasaun husi 1975 too 1999.

Ba tinan barak, diplomata sira ne’e rona ona husi ulun-boot Timór-oan, inkluindu José Ramos-Horta, Xanana Gusmão no Zacarias da Costa, katak ema Timór-oan la iha interese ba justisa krime pasadu, basa nasaun ne’e iha prioridade seluk halo. Hanesan husik sai Maternus Bere foin lalais hatudu, governu Indonézia no Timor-Leste hanoin katak hakotu impunidade la importante liu dezenvolve relasaun amizade ho ema no instituisaun sira be halo ona krime grave hasoru ema Timor-Leste.

Karik ita la konkorda ho hanoin ne’e, Konseillu Seguransa ONU presiza atu rona husi ita-boot sira, tan ne’e sira iha komprensaun di’ak kona-bá Timór-oan nia pontu-da-vista. Konseillu Seguransa iha kbiit atu harii Tribunál Internasionál ida, maibé sira sei nunka halo ida ne’e karik sira fiar katak Timor-Leste lokohi ida ne’e. Ba tinan barak, ONU promete ona justisa no akuntabilidade ba krime hasoru direitus humanus ne’ebé halo ona durante Indonézia nia okupasaun, maibé sira halo oitoan de’it ekseptu repete sira-nia prinsípiu katak “impunidade tenke la buras iha fatin ne’ebé de’it.”

Karik José Ramos-Horta no Xanana Gusmão la reprezenta ema-nia pontu-da-vista kona-bá asuntu impunidade, ida ne’e oportunidade atu fo hatene ita-nia ezijensia ba justisa diretamente ba lider komunidade internasionál. Fó hatene ita boot ne’e se, ita-boot nia hanoin saida, saida mak ita boot hakarak Konseillu halo, no tamba sa. Lalika laran-taridu ba formatu ka protokolu; hakerek tuir ita boot nia kapasidade.

Karta bele halo husi individual ka organizasaun, iha lian Tetum ka Ingles, hakerek ho liman, hakerek ho makina ka haruka liu husi email. Karik karta mai husi organizasaun ida, favor tau kedas kop-surat. East Timor and Indonézia Action Network (ETAN) no International Federation for East Timor (IFET) sei halo kopia ita boot nia karta no lori ba kada membru Konseillu Seguransa iha Nova Iorke. Favor email karta ba etan@etan.org iha formatu MS Word ka Adobe PDF, ka lori mai de’it iha edefisio La’o Hamutuk iha Farol.

Favor haruka kedas ita boot nia karta wainhira ita halo hotu ona, maibé la bele kleur liu loron 19 Outobru. Keta haluhan hakerek ita boot nia naran no hela fatin.

Membru Konseillu Seguransa:
Austria
Fransa
Turkey
Burkina Faso
Japaun
Uganda
Xiña
Libyan Arab Jamahiriya
Englatera
Costa Rica
Mexico
Estadus Unidus Amerika
Croatia
Russia
Viet Nam

La'o Hamutuk (The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis)
P.O. Box 340, Dili, Timor-Leste (East Timor)
Telephone: +670-3325013 or +670-734-0965 mobile
email:charlie@laohamutuk.org website: http://www.laohamutuk.org skype: cscheiner

segunda-feira, 12 de outubro de 2009

INTERVENSAUN ABERTURA DEBATE MOSAUN SENSURA IHA PARLAMENTU NASIONAL 12 DE OUTUBRU 2009

Sr. Presidente Parlamento Nacional,
Exelencias, Sr. Primeiro Ministro no nia Membros do Governo,
Distintos Colegas Deputados,
Povo Timor-Leste tomak.


Ohin, loron ida ne’ebe inportante tebes, liu-liu ba Parlamentu Nasional ne’ebe pela primeira ves halo debate ba Mocao de Censura hasoru Governo. Debate ida ne’e sai hanesan exersiu ida, ba ita hotu nia komitmentu atu hari’i no hametin, cultura democratica no institusional iha ita nia Estado, nudar Estado de Direito Democratico ida, iha estadu ida ne’ebe, respeitu ba konstituisaun no ba lei hotu-hotu, no respeitu ba instituisoens ne’ebe demokratikamente eleitus, maka sai nudar baze inkestionavel.

Mocao de Censura ka Mosi Tidak Percaya ida ne’e, ne’ebe mai hosi 17 deputadus, hetan nia base iha artigu 111 Konstituisaun da Republika nudar lei base ka lei inan, Konstituisaun ne’ebe hamosu Estado de Direito Democratico ida ho naran Republika Demokratika de Timor-Leste, ka RDTL.

Konstituisaun ida ne’e duni, maka fo dalan no k’bit ba ita idaidak, nune’e maka ita iha Presidente da Republica ida nudar orgaun unipesoal, Parlamento Nasional ida nudar orgaun kolektivu hosi deputadus hotu-hotu, iha Governo ida ho nia Primeiro Ministro, no iha mos tribunais no juiz sira. Se laos tanba k’bit hosi konstituisaun ida ne’e, ita, kala iha maka Yang Mulia Bapak Gubernur Xanana Gusmao, Yth bapak Ketua DPRD Fernando Araujo, no deputadu sira iha ne’e, ne’e kala sai deit bapak-bapak anggota DPRD yth, no hotu-hotu hamutuk hein ordem ka petunjuk tun mai hosi Jakarta.

Hodi konstituisaun ida ne’e mos, partidus politikus sira ne’ebe lakon iha eleisaun 2007, halo koligasaun ida hodi hamosu Aliansa Maioria Parlamentar ka AMP, nomos mosu governo ida, ne’ebe ita balu dehan Governo de Facto, no balu fali temi an IV Governo Constitusional.

Sr. Presidente,
Senhores deputados
,

Nudar signatarius ba Mocao Censura ne’e, ami louva atetude Governo nian ne’ebe hatudu sira nia vontade no koragem, mai iha uma fukun ida ne’e, hodi atende debate ba mosaun sensura maske hasoru duni Governo.

Uluk kedas wainhira ami hatama mosaun ne’e, maske iha tentativa oioin, ami sempre fiar katak to’o iha momentu propriu Governo sei mai, no ohin mai duni iha ne’e, hodi kumpri nia dever no obrigasaun konstitusional, atu responde perante Parlamento Nasional tuir artigu 107 Konstituisaun nian haruka.
Ami fiar tanba, Governo ida ne’e lidera hosi Primeiru Ministru ida naran Xanana Gusmao, ne’ebe ita hotu-hotu respeita nia nudar maun bot, funu nain ka combatente ida, membru CCF no ikus sai Comandante das FALINTIL no Lider maximu resitensia nian iha funu ba libertasaun nasional, no sai mos nudar primeiro Presidente da Republica hafoin independensia.

Ho maun bot sira seluk, mak balu mate ona no balu ne’ebe sei moris, maun bot Xanana hahu funu hodi hatudu dalan mai ami, fo inspirasaun no hanorin ami, no ita hotu, atu luta ho determinasaun ba libertasaun Nasonal, no defende independensia nasional; hanorin mos ami atu combate forma oioin tirania, opresaun no dominasaun; nia hanorin atu ita hotu tenke hahi demokrasia, respeita direitos humanos, no garante justisa ba ema hotu.

La iha duvida, ema hotu rekonyese katak Maun bot Xanana nudar lider bot ida ne’ebe sai inspirador, sai mata dalan, sai mestre ba ita hotu iha prosesu luta ba independensia nasional, no prosesu konstrusaun no hametin ita nia estadu de direito ida ne’e.

Sr. Presidente,
Ilustres Deputadus,

Ema hotu hakfodak, maske balu pro balu kontra, wainhira Governo halo desizaun retira Maternus Bere, lider milisia Laksaur ida, ne’ebe indisiadu halo krime kontra humanidade nudar Co-autor ba masakre iha Igreja Suai, tinan 1999. Milisia ne’e halao hela ninia prizaun preventiva iha prizaun Becora, tuir ordem juis tribunal Suai nian, wainhira Governu retira nia hosi prizaun sem aktu judicial ruma, iha 30 de Agosto 2009, loron ne’ebe povo tomak komemora loron referendum, loron konfirmasaun vontade povo nian ba independensia.

Desizaun Governo nian retira ka hasai Maternus Bere sem aktu judicial, halo ema barak preokupa, maske balu ne’ebe hipokrita “biasa-biasa” deit. Ema preoukupa tanba desizaun ne’e halakon ema nia direitu liu-liu vitima sira atu hetan justica, la tuir dalan no hakat kompetensia ne’ebe konstituisaun ho lei admiti.

Preoukpasaun ne’e mai hosi entidades no personalidades oioin. Ita bele regista, hanesan reasaun Sr. Deputadu Aderito Hugo ne’ebe dehan “ema ne’ebe hasai Maternus Bere, ema ne’e laiha moral, ema ne’e nia oin mahar duni hanesan karau kulit. Hanesan mos, saida maka Sr. Xavier do Amaral, proklamador e primeiru Presidente da Republika hatete, ema ne’ebe hasai Maternus Bere laiha klamar, nega povu nia terus, no laiha respeitu ba justisa.

Hirarkia Igreja Catolica, mos lamenta tebes no hato’o kritikas fortes hasoru desizaun ida ne’e. Presidente do Tribunal de Recurso, iha nia komunikadu hato’o ba publiku katak laos tribunal maka hasai, nune’e aktu ne’e kontra lei penal, artigu 245 Kodigu penal Timor-Leste nian. Nia dehan tan, “Wainhira ita la tuir mekanismu legal atu resolve problema, problema bele sai bot liu tan hanesan ezemplu krise iha 2006”.

Conselho Seguransa ONU nian iha nia relatoriu fulan Outubro 2009, informa katak gabineti SG ONU nian mos kondena maka’as, tanba libertasaun Maternus Bere nudar viola ba resolusaun Konselu Seguransa n. 1704, no kontra pozisaun ONU konaba justisa ba krimes graves. Altu Komisaridu Direitos Humanos ONU nian, mos kondena maka’as desizaun Governo nian halo libertasaun ne’e. Presidente EUA, Barack Obama iha nia diskursu iha Asembleia Geral ONU nian temi mos Timor-Leste hamutuk ho rai sira seluk Haiti no Somalia, nudar estadu ne’ebe fragil, tanba ne’e nia husu atensaun no apoiu hosi membros ONU atu hametin paz no hametin konfiansa povo nian ba justisa iha rai sira ne’e.

Governu rasik liu hosi nia membrus governu balu, nune’e mos deputadus AMP nian, iha sira nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social no iha sesoens plenarias Parlamentu ne’e duni, rekonhese ona halo duni libertasaun illegal ba Maternus Bere, nudar desizaun politika, ne’ebe ema hotu tenke simu no halao. Sr. primeiru Ministru rasik, iha nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social rekonhece fo ordem atu hasai Maternus Bere hosi prizaun Becora, sem aktu judicial, no nia rasik aseita hola responsabilidade ba desizaun ida ne’e.

Sr. Presidente Parlamento Nacional,
Exelencias,
Povo Timor-Leste tomak,

Politika maka hamosu lei hotu-hotu, atu lei inan ka lei oan, maibe wainhira lei iha ona politika tenke submete ba lei. Nune’e, maka desizaun ne’ebe mai hosi exersisiu politika ida, desizaun ne’e por sua natureza tenke tuir lei. Tanba, wain hira desizaun politika ida kontra fali lei, maka ema idaidak sei halo tuir nia gostu ka tuir nia interese. Ne’e, loke ona dalan ba ditadura, ema ne’ebe ukun la ukun ho lei maibe manda ho forsa.

Kaju Maternus Bere, kaju ida ne’ebe ligadu ho kestaun Nasional konaba rekonsiliasaun no justisa ba krimes hotu-hotu ne’ebe akontese durante konflitu naruk hosi 1974 to’o 1999.

Ita hotu, timor oan hotu, hakarak rekonsilisaun no kuda paz iha ita nia rain, maibe rekonsiliasaun tenke lao hamutuk ho justisa, tuir politika rekonsiliasaun nasional ne’ebe konsagra ona iha artigu 160 no 162 Konstituisaun da Republica. Rekonsiliasaun tenke mai hosi konfisaun hosi autores, rekonhesimentu ba vitimas, no justisa. Justisa maka sai nudar ponte ba rekonsiliasaun no paz. Se laiha justisa, bele iha rekonsiliasaun maibe sei laiha paz.

Se Governo, ka se deit, wainhira hakarak muda politika rekonsiliasaun ida hanesan ne’e, sira tenke halo tuir nia dalan, tuir mekanismu ne’ebe iha, tuir lei, tuir idak-idak nia kompetensia. Laos halo konforme idak-idak nia gostu, tanba Timor-Leste nudar Republika Democratica—laos monarkia, iha nia konstituisaun nudar lei inan, iha nia lei propria, iha nia sitema rasik, iha orgaun soberania 4 maka representa estadu tomak.

Governo no bloku AMP tomak hakarak muda duni politika ida ne’e, hanesan sira hatudu ona iha deklarasoens no diskursu oioin. Nune’e, sira hakarak halakon justisa hodi troka ho rekonsiliasaun no sosa amizade ho Indoensia. Maibe, Governu ho nia bloku AMP tomak la hatudu sira nia konsitensia no determinasaun, la hatudu sira nia vontade politika, koragem no seriedade, atu hetan dalan oinsa muda politika ne’e.

Relatoriu CAVR ho nia rekomensoens, kleur ona para hela iha Parlamentu ne’e, maibe tanba hakarak ignora rekomendasoens konaba justisa, dokumentu ne’e nunka hetan prioridade atu diskute, maske Bankada FRETILIN egige ona dala barak. Hanesan mos Relatorio CVA, maske laiha rekomendasoens ruma atu kompromete justisa, no la fo amnestia ba ema ruma tanba la prinese kriteriu ba ida ne’e, tama ona iha Parlamentu iha Outubro 2008, maibe la hetan atensaun ka ignora tiha.

Iha primeira Legislatura, Parlamentu Nasional aprova tiha ona Lei Amnestia ida, maibe tanba ema balu hanoin katak lei ne’e atu fo fali benefisiu ba maioria FRETILIN iha Parlamentu Nasional ninian ema sira, lei ne la hetan promulgasaun hosi SE Sr. Xanana Gusmao, nudar PR iha tempu neba.

SE. Presidente da Republica, Laureadu Nobel da Paz, Dr. Jose Ramos Horta, mos dala barak ona hola inisiativa hodi diskute kestaun justisa no rekonsiliasaun ho lideres partidus politikus, no nia husu mos atu liu hosi Parlamentu Nasional halo lei konaba amnestia ba krime hotu ne’ebe akontese iha 1974 to’o 1999, maibe bloku AMP nunka hakarak uza sira nia maioria atu hato’o proposta ka halo lei amnestia.

Sr. Presidente,
Exelensias,

Iha Estadu de direito Timor-Leste, la iha dalan seluk atu hasai Maternus Bere ne’ebe halao dadauk prosesu justisa, se laos tuir dalan ne’ebe konstituisaun no lei admiti. Se lakohi halo justisa ka atu hasai ema ida hosi kadea, nia dalan maka, liu hosi desizaun tribunal, halo amnestia, no fo indulto. So desizaun neebe tuir dalan hanesan nee mak ita simu nudar Desizaun Estadu.

Tuir Kodigu Penal Timor-leste nian artigu 245 n. 1 katak “ se maka, ho meiu illegal, hasai hosi kadeia ema ne’ebe, tuir lei, lakon tiha ona nia liberdade, ka fo tulun ba ema ne’e atu halai, sei hetan pena prizaun tinan 2 to’o tinan 6.

Iha Konstituisaun da Republica, tuir sistema separasaun de poderes, defini ona no fahe poder ba orgaun soberanu hat, ne’ebe orgaun idaidak bele exerse nia poder no la fo fatin ba orgaun ida atu halao fali orgaun seluk nia poder.

Presidente da Republica, maka iha kompetensia ka poder atu fo indultu ka komutasaun de pena ba ema ruma, hafoin prosesu justisa iha tribunal. Ne’e, maka ita hare hanesan desizaun kona indultu ba Rogeriu Lobatu, Jony Marques no sst, ne’ebe ema balu kestiona, maibe tuir lolos la hanesan ho kaju Maternus Bere nian, tanba PR maka hasai duni indultu, tuir nia kompetensia ne’ebe konstituisaun fo.

Parlamentu Nasional maka bele fo amnestia ba ema ruma, maibe nudar orgaun koletivu, Parlamentu fo amnestia ne’e liu hosi aprovasaun ba resolusaun ka lei amnestia hosi deputadus hotu. Laos Presidente Parlamentu mesak maka hola desizaun.

Tribunais maka Administra justisa, maibe nia rasik independenti. Katak orgaun soberanu seluk ka se deit labele halo interferensia, maibe halo tuir deit sa ida maka konstituisaun no Lei haruka. Tribunal maka bele haruka hatama ema ida iha kadeia, juis maka bele haruka hasai ema ne’ebe juiz ida haruka ona hatama iha kadeia.

Nune’e, maka orgaun soberanu ne’ebe laos tribunal la iha poder atu hasai ema ne’ebe tribunal haruka hatama tiha ona iha kadeia, maske ho baze iha razoens politikas.

Sr. Presidente,
Exelencias,

Konstituisaun no lei ne’ebe vigora iha Timor-Leste la fo dalan, nem itoan, ba Governu atu hasai Maternus Bere hosi Prizaun Becora, sem aktu judicial hosi autoridades tribunal nian. Ne’e duni, saida maka Governo halo hanesan buat ne’ebe sira rasik rekonhese tiha ona, sai nudar aktu illegal no krime, nudar hahalok interferensia no hakat liu ka hadau poder hosi orgaun sobernu seluk nian.

Hahalok sira hanesan ne’e, hatudu momos ona katak Governo, liu-liu Sr. Primeiro Ministro rasik, kontra ona no hakanek Konstituisaun da republica, viola lei penal no prosesu penal ne’ebe vigora iha Republica Democratica de Timor-Leste.

Wainhira Governo ida hatudu nia hahalaok la respeita ona no hadau fali kompetensia orgaun soberania seluk nian, la iha ona respeitu ba konstituisaun, no viola lei ne’ebe iha, Governo ne’e laiha ona kondisoens atu dirigi nasaun nian destinu. Tanba ne’e, Governu ne’e merese duni lakon fiar hosi povu Timor-Leste nia representante iha uma fukun Parlamentu Nasional.

Parlamentu Nasional, nudar orgaun representativu povo nian, no ema hotu, iha dever no obrigasaun konstitusional atu labele admite Governo ida, ka se deit, maka hakarak haneha lei no sama fali konstituisaun, harahun estadu de direitu, sobu sistema separasaun de poderes, halakon ema nia fiar ba justisa, no estraga estabilidade nasaun nian.

Obrigadu!

quarta-feira, 7 de outubro de 2009

Deklarasaun Politika Bancada FRETILIN nian, Governu De fcato AMP nakonu ho illegalidades no inkonstitusionalidades


PARLAMENTO NACIONAL
BANCADA PARLAMENTAR FRETILIN


Sr. Presidenti em exercisiu,
Illustres deputadus,
Povo Maubere tomak.

Ema barak iha preokupasaun katak ita nia rai Timor-Leste iha dadaun krize konstitusional nia laran. Krize konstitusional tamba iha orgaun soberania balun neebe sama konstituisaun no la preokupa. Tanba la respeita orgaun soberania sira seluk nia knaar no independensia.Viola lei maibe nunka preokupa.

Ita iha parlamentu mak sai vitima dalan barak ona ba violasaun leis, konstituisaun no ita nia knaar nudar orgaun soberanu neebe tenke preokupa, la preokupa fali, tamba maioria iha uma fukun ida ne’e nia laran la preokupa.

Iha tinan 2008 bancada FRETILIN hamutuk ho partidu seluk aviza ba governu de facto katak proposta orsamentu retifikativu nakonu ho inkonstitusionalidade no ilegalidade. Maibe Arrogansia Maioria Parlamentar lakoi rona, dudu nafatin ba oin ho proposta fundu estabilizasaun ekonomika no hasai osan barak liu husi fundu mina rai.

Ikus mai tribunal rekursu deklara illegal no inkonstitusional, maibe em vez de respeita decizaun tribunal nian, nudar orgaun soberania ida, no hanesan halo iha estadu de direitu democratico, sira neebe halo illegalidade no inkonstitusionalidade hirak nee kritika no buka halo retribuisaun ba tribunal no juiz sira, liliu Juiz Ivo Rosa. Buka atu hasai nia, maibe manipulasaun iha conselho superior majistratura atu la renova contrato Juiz Ivo Rosa hetan fali deklarasaun ilegalidade husi tribunal Timor oan tolu. Buka atu hasai Presidenti Tribunal Rekursu.

Hahalok ida nee tuir relatorio neebe publika iha fulan liu ba Juiz Americano no nia ekipa neebe mai halo avaliasaun ba judisiariu iha ita nia rain dehan katak kazus la renova Juiz Ivo Rosa nia kontratu nee mosu nudar interferensia seriu no preokupante ba independensia judisiariu. Ekipa ida nee nia relatorio temi mos kazu milisia neebe Primeiru Ministru de facto halo confessaun ba publiku tomak katak nia mak responsavel hasai ilegalmente husi tribunal Marternus Bere.

Sr. Presidenti,
Illustres deputadus,
Povo Maubere.

Bancada FRETILIN nia preokupasaun mak nee; bainhira iha ilegalidade ka inkonstitusionalidade ruma neebe sai polemika publiku iha ita nia rain kona ba ukun nain sira nia hahalok, sira buka soi rai rahun ho atuasaun seluk neebe hakat liu lei atu taka sira nia hahalok. Sira buka soi rai rahun ba Povo nia matan. Hanesan ita hotu hare dadaun ho eskandalu bot neebe mosu iha ita nia rain dadaun ho naran “Pakote Referendu”.

Conseitu programa referendum nee mosu iha media, tamba buat hotu mosu iha media deit, no ita nudar representantes iha uma fukun nee nunkarona buat ida husi governu de facto nee, tamba sira nia arrogansia sira nunka mai hatan ka esplika buat ida iha nee neebe ita buka esplikasaun, bancada FRETILIN kestiona makas legalidade pakote ida nee.

Bancada FRETILIN no ema barak kestiona tamba maske detalhus la barak, ema hotu hatene ona katak osan neebe atu hodi halau pakote nee mai husi orsamentu sentral Electriku oleo pesadu nian neebe la gasta. Orsamentu atu mai husi Ministeriu Infraestrutura neebe too loron 1 Setembru 2009 iha ezekusaun orsamanetal foin 7.3% deit. Tamba Guvernulakoi mai iha nee debate orsamentu husu ratifikativu atu labele iha“carryover”, entaun buka, manobra tun sai atu hetan dalan atu gasta lalais liu. Dalan nee tuir lei ka lae sira la interessa.

Tanba nee mak agora mosu “Pakote Referendu”nebe Ilegal, tamba iha deit Referendum ida deit neebe legal, iha tinan 1999. Referendu agora dadaun nee illegal. Illegal primeiru tamba osan neebe atu uja nee transfere ilegalmente husi dotasaun orsamentu geral estadu neebe labele transfere. Kapital desenvolvimentu ba oleo pesadu labele foti ba halo buat seluk, hanesan halo ho pakote nee.

Illegal segundu tamba la iha consurso publiku ba porjetos, tamba fahe deit tuir ema nia hakarak. Aat liu, tamba laos governu mak fahe, maibe ema privadu mak fahe fali. Hahalok ida nee hanesan Lei Aprovisionamentu la iha ona iha rai ida ne’e.

Illegal terseiru, tamba osan estadu, estadu mak halo gestaun. Laos selu osan tomak ba projetus liu US$34 milloens ba entidade privadu ida no ikus mai entidade nee mak selu fali ba sira neebe halo projetus individuais.

Bancada FRETILIN afavor ba politika hakbiit empresariu nasionais sira atu bele hasai sira nia kapasidade no profisionalsimu, hodi sai nudar parseiru ba dezenvolvimentu nasional, no sai uma nain iha ita nia rain rasik, maibe programa ida ne’e tenki aprova iha Parlamentu Nasional. Ami kontra programa pakote referendum hanesan agora dadauk halao, laos deit tamba ilegal, maibe mos, tamba hela deit fulan tolu remata anu fiskal. Politika ida hanesan ne’e sei la mai hakbiit empresariu nasional, kontrariu fo karik tali atu tara sira nia kakorok. Tamba Guvernu deklara katak to 31 Dezembru 2009, karik la remata projeitu sira ne’e maka kompanias sira ne’e sei tama iha Black list.

Sr. Presidente,
Illustres deputadus,
Povo Maubere.

Iha governasaun tinan rua governu de factu ida ne’e ami simu keixa barak husi empresariu nasionais katak projetu hotu-hotu maior parte barak liu fo deit ba empresariu estranjeirus, agora atu remata ona tinan fiskal, maka governu mai deklara katak hanoin tebtebes empresariu nasionais atu fo kbiit ba sira, mak hamosu program pakote ida ne’e.

Uluk kedas, bancada FRETILIN no seluk ezigi governu atu mai esklarese, maibe too ohin loron la iha esklaresimentu ida mak mai husi governu de facto. Maibe nee biasa ona, tanba governu nunka hatan ba Povo nia representante. kaju Salariu bot ba assessores iha ministeriu finansas la mai hatan. Oleo pesadu la hatan. Sosa ro patrulha husi Xina lamai hatan. Osan neebe selu ba eis titulares la mai hatan. Kazu hasai milisia assassinu la mai hatan.

Agora pakote referendu mosu nudar problema bot maske obras barak mak seidauk hahu. Bancada FRETILIN sim u ona keixa barak. Bancada FRETILIN rona ona katak iha manipulasaun barak, hanesan projetu neebe halo ona husi ONG sira mos sai fali projetu iha pakote laran, 20% adiantamentu selu ona, no projetu nee mos sei mosu nudar projetu ida neebe sei selu husi pakote nee nia orsamentu illegal nudar projetu klamar.

Sr. Presidenti,
Illustres Deputadus,
Povo Maubere.

Ema barak mos rona ona katak pakote referendu illegal nee mosu konflitu iha governu laran mos. Ema rona ona katak Ministra Finansas mos aviza ona ba Sr Primeiru Ministru de facto katak hahalok nee mos illegal, maibe dalan ida tan nia hatan “hau hatene dalan ba Becora liu husi neebe”.

Balun hatete Sr Presidenti deklara ne’e desizaun estadu, maske iha ona krime konfesadu husi Primeiru Ministru de facto katak nia mak halo krime nee no sei responsabiliza. Se desizaun estadu bancada FRETILIN husu, ezigi, parlamentu nia desizaun iha neebe? Resolusaun iha neebe? Tamba ita iha uma fukun nee orgaun coletivu no la iha desizaun ida neebe ema ida ka rua deit mak bele halo, ita hotu mak envolve. Dalan ida tan, resolusaun husi plenaria konkorda ho ida neebe bolu “desizaun estadu” nee iha neebe? La iha mak nee. Tamba la iha desizaun estadu. Nee manobra ida deit, atu soi rai rahun ba Povo no ema seluk nia matan.

Tribunal dehan ona sira la halo desizaun. Parlamentu la halo resolusaun. Entaun se mak estadu? Ita nia organu nee, ho Governu, ho Presidensia, ho Tribunais, ka Primeiru Ministru ho Presidenti Republika deit? Se mak hanoin hanesan nee dishonesto duni no bosok ba Povo.

Bancada FRETILIN dalan ida tan deklara pakote referendu ne’e illegal no tenke para atu labele estraga ita nia rain nia imagen iha regiaun no mundu. Investidores seirus no loloos sei lakon konfiansa iha ita nia sistema governsaun tamba la transparenti no la respeita justica,.So sira neebe buka halo negosiu ho KKN mak mai. So sira nebe hakarak Timor Leste hodi fase osan mak sei mai. Ita tenke kuidadu makas,tamba hahalok sira hanesan pakote illegal nee mak sei la husik ita bele konvense kompanhia sira tau dada kadoras Greater Sunrise mai iha nee. Se mak hakarak ba investe iha rain ida neebe nakonu ho ilegalidades no manipulasoens.

Hanesan deputadu ida dehan horseik, ita ukun laos ba ohin deit, maibe ba futuru. Buat neebe ita halo agora sei iha impaktu makas ba aban bainrua estadu ida ne’e. no sei iha impaktuba ba estabilidade no dezenvolvimentu aban bain rua.

Informasaun kompletu Kontaktu SF. Media Officer : 7345 195

segunda-feira, 5 de outubro de 2009

KOMUNIKADU ENPRENZA HUSI EKIPA DEFEZA JURIDIKA SRA. ANGELITA PIRES


KONA-BA MATERIA HUSI DEKLARASAUN SR. RUI LOPES IHA TRIBUNAL

Terça-feira, 29 de Setembro de 2009

1 - Sr. Rui Lopes ema ida nebe iha loron Tersa-feira 23 Setembru 2009, halo teatru isteriku boot ida iha Tribunal laran. Ekipa Defeza Sra.Angelita Pires nian sei lamenta ba Tribunal kona-ba, kontiudu, maneira no estilu nebe nia fo’o nia deklarasaun. Defeza sei husu Tribunal atu fo’o konsiderasaun sekarik Tribunal Distritai Dili, Tribunal ida nebe seriu no profisional, sei simu ka lae, deklarasaun ida nebe isteriku, emosional no mamok ho evidensias, hodi Tribunal bele tetu sekarik bazeia ba Sr. Rui Lopes nia teatru, se ninia deklarasaun validu juridikamente. Kazu 11 de Fevereiru 2008, kazu ida nebe seriu no todan tebes, no kazu ida nebe mundu tomak, komunidade internasional no nasional, tau matan no halo monotorizasaun makas. Ekipa Defeza Angelita Pires nian hakarak reforsa katak Tribunal maka Orgaun Soberanu ida nebe ezekuta Lei iha rai laran, no Lei ne’e sobre ema hotu, hodi nune Tribunal merese ema hotu nia respeitu tomak.

2 - Konforme reportajen barak husi Krize 2006, hatudu katak Sr. Rui Lopes uluk nudar partisipante aktivu ida iha Krise 2006. Reportajen media nian hatudu katak nia fo’o motivasaun ba joven barak atu sunu sidade Dili no mos ba Timor oan sira atu oho malu durante Krize 2006 ne’e. Eziste mos videos no entrevista nebe Sr. Rui Lopes rasik maka fo’o, durante tempu ne’e, nebe hatudu no bele sai hanesan evidensia ba nia hahalok hirak ne’e tanba Kazu 11 de Fevereiru 2008 iha ligasaun direta ho Krize 2006. Kapitulo III husi Kodegu Penal RDTL nian –Krimes Kontra Paz no Liberdade la admite kondutu hirak ne’e.

3 - Sr. Rui Lopes rasik Tersa-feira admite katak nia rasik iha ema no sae hanesan informaten para deskobre Mj. Alfredo Reinado nia aktividades. Nia admite tan katak nia sai hakabesik no sai hanesan belun ho Major Alfredo Reinado maibe, maske Mj. Alfredo la hatene, nia mos buka informasaun liu husi nia intelijensia rasik hodi fo’o ba ema seluk. Sra. Angelita Pires maka Mj. Alfredo nia doben, no tanba ne’e Sr. Rui Lopes hatudu sujestaun ida katak, klaramente Sra. Angelita bele sai hanesan obstaklu hodi nia (Lopes) labele hetan nia objektivu.Tanba ne’e maka nia laran moras no siak lo’os Sra. Angelita Pires. Sr. Rui deklara liu tan iha Tribunal katak Mj. Alfredo Reinado ema Kobarde ida tanba deit Mj. Alfredo defende nia doben Angelita durante nia moris.

4 - Kontrariu ho deklarasaun husi Sr. Rui Lopes, MUNJ no Dr. Benevides Barros nunka ses aan ka separa husik Mj. Alfredo Reinado tanba sira sei halo reuniaun barak to’o loron 6, 8, 9, 10 Fevereiro 2008. Exixte provas dokumental barak iha prosesu laran nebe bele prova buat hirak ne’e.

5 - Buat hotu nebe Sr. Rui Lopes koalia kontra Sra Angelita Pires bazeia deit ba gossip no rumores. Sr. Rui Lopes la diretamente hare’e ho nia matan rasik ka rona ho nia tilun rasik. Tanba ne’e , liafuan hirak nebe nia koalia iha Tribunal la iha valor juridiku. Artigu 120 husi Codegu Prosesu Penal RDTL nian la aseita ka fo’o dalan ba deklarasaun ida nebe hanesan ne’e.

6 - Nomos, wainhira Ekipa Defeza husu ba Sr. Rui Lopes para atu aprezenta provas ruma ba Tribunal, nia rasik admite katak nia la iha evidensia konkretu ruma atu apoiu ka fundamenta alegasaun hirak nebe nia halo kontra Sr. Angelita Pires, maibe nia rona deit husi ema seluk.

7 - Kona-ba perguntas balun nebe Agelita Pires nia Defeza husu ba Sr.Rui Lopes, nia hatan katak:

a) Nia nunka hare’e ho nia matan rasik Mj. Alfredo Reinado de baixu de ifluensia drogas ka hemu/fuma drogas ruma;

b) Uluk antes akontesimentu 11 Fevereiru 2008, nia rasik nunka iha konhesimentu katak Mj. Alfredo no nia elementus ruma uza drogas ruma;

c) Nia rasik konsidera katak laos krime se ema ida ba kaer kareta pasear ka liu husi estrada nebe liu husi Presidente nia uma oin;

d) Nia deklara mos iha Tribunal katak, Senhora ida nebe ema seluk, no Laos Angelita Pires, nebe ba duni hamutuk ho nia Sr. Rui Lopes, hodi han no hemu ho Mj. Alfredo no ema nee rasik maka lori whiskey tua botir 4 hodi fo’o ba mate bian Mj. Alfredo Reinado hemu;

8 - Deklarasaun nebe Sr. Rui Lopes fo’o iha Tribunal la iha legalidade tanba desde uluk kedas nia hatudu ona katak nia enemigu Sra. Angelita nian. Evedensia ne’e hatudu durante entrevista ida iha 2008, nebe nia fo‘o ba jornalista portugeza ida naran Felicia Cabrito husi Jornal Publico, nebe Sr. Rui Lopes ataka, insulta no defama makas Mj. Alfredo nia doben ne’e. Kasete no reportajen ne’e Defeza sei hatama ba Tribunal, tanba tuir lei nebe vigora iha RDTL, Tribunal labele simu deklarasaun ida nebe nakonu ho parsialidade. Konforme reportajen husi media internasional barak, inklui mos reportajen jornalista Felicia Cabrito nian, Sr. Rui Lopes ema ida nebe rekonhesido hanesan Chefe Autonomia nian, nebe simu apoiu makas husi TNI, durante okupasaun Indonésia nomos durante 1999, tempu ida nebe Milisia no TNI halo Krimes Kontra Umanidade no atrosidades barak kontra Povu Timor Leste.

9 - Kona ba buat hirak nebe Sr. Rui Lopes hatete dehan katak nia rona komentariu husi arguidos Sr. Gastão Salsinha no Sr. Marcelo Caetano, ami Ekipa Defeza Pires nian deklara kata liafuan hirak ne’e falsu tanba bazeia deit ba rumores ka evidensia nebe falsifikadu. Ita hotu hatene, ho mos provas barak husi reportajen media nian rasik, hatudu katak membrus do Governo balun, ba hasoru malu dala barak ho arguidus hira ne’e antes de entrega sira ba autoridades policial. Sr. Rui Lopes rasik hatete ba Tribunal katak nia rasik hasoru malu ho arguidos balun iha Indonesia depois de akontesimentu 11 Fevereiru 2008, no nia rasik subar sira iha nia familia nia uma no la informa ba policia. Asaun ne’e hatudu momos katak eziste indikasaun makas katak ema balun iha intensaun a’at atu utiliza ami nia kilente, Sra. Angelita Pires, hodisai Bibi Kassu Sala ba ema seluk nia krime.

10 - Relatoriu Autopsia Forensik la hatudu katak matebian Mj. Alfredo Reinado ka Sr. Leoplodino Exposto iha drogas iha sira nia isin ka ran laran momentu nee.

11 - Iha Sr. Rui Lopes nia primeira deklarasaun nebe nia fo’o ba policia, nia dehan katak nia hatene konkretamente katak eziste konta bankaria ida ho naran Sra. Angelita Pires no Sr. Alfredo Reinado nian. Maibe wainhira Defeza husu nia atu aprezenta Banku nia naran, konta nia numeru, Banco ne’e iha rai nebe, Sr. Rui Lopes deklara katak nia so hatene buat ne’e tanba nia rona ema balun kolia liafuan nee iha telivizaun depois de akontesimentu 11 de Fevereiru 2008. Kona-ba konta bankaria nebe refere Ekipa Defeza bele deklara kedas katak iha provas dokumental husi Banco husi rai nebe deit nebe deklara katak konta bankaria LA EZISTE duni nomos tanba nee maka Ministerio Publico rasik la hatama pontu nee iha akuzasaun/prosessu laran.

12 - Wainhira Defeza husu ba provas konkretas, Sr. Rui Lopes hatan kata nia laiha dokumentus, videos, fotos ka gravasaun kasetes ruma nebe bele apoiu ka suporta alegasaun hirak nebe nia halo kontra Sra. Angelita Pires.

13 - Sr. Rui Lopes rasik deklara ba Tribunal katak desde uluk kedas nia rasik maka sosa fardas no ekipamentu oin-oin ba Mj. Alfredo Reinado no nia elementus. Tuir Kodegu Penal RDTL, Kapitulo III, Krimes Kontra Pas no Liberdade ka husi kualker rai selu-seluk, wainhira ema civil ida nebe laiha autoridade legal, no liu husi dalan illegal, ba sosa fardas no ekipamentu militar ba grupu ida , subar ema nebe autoridades judicial no policial buka, ema ne’e halo krime boot no viola Kodegu Penal no Konstituisaun rasik.

14 - Wainhira Defeza husu ba Sr. Rui Lopes se nia sei hanoin hetan ba nia envolvimentu iha Krize 2006, nebe nia dehan nia iha kilat barak no hakilar katak nia ho nia maluk sira pronto atu oho ema ka mate ka moris hodi hatun Governu lejitimu, Sr. Rui Lopes lakon kontrole no sai emosianal demais, no nia hatudu momos katak nia deklarasaun nakonu ho isteriku no emosaun negative no laiha kredebilidade. Sr. Rui Lopes rasik hateten no hatudu momos ba Tribunal katak to’o agora nia rasik sei iha envolvementu ka ligasaun ho ema balun nebe uluk iha interese makas atu hatun Governo lejitimu ida husi 2002-2006. Nia deklara tan katak laos deit nia, maibe ema boot barak nebe fo’o apoiu ba Mj. Alfredo no nia elementos. Sr. Rui Lopes laos ema funsionariu Governo ka Parlamentu nian, nia Laos FDTL, PNTL, UNPOL ka Ofisial UN nian, para bele halao knar instituisaun hirak ne’e nian, entaun nia envolvimentu ne’e bele mos levanta perguntas barak ba Defeza no Tribunal.

15 - Equipa Defeza Sra. Angelita Pires nian, laiha prekupasaun ruma kona-ba Sr. Rui Lopes nia deklarasaun tanba deklarasun nebe nia fo’o iha Tribunal lahia provas konkretu ruma, nakanu ho rumores deit, no hatudu odiu makas ba Sr. Angelita Pires, no hodi nune, bazeia ba deklarasaun ne’e, hatudu momos katak talvez Sr. Rui Lopes iha interese privadu ruma husik kotuk hodi kolia liafuan falsu hirak ne’e kontra ami nia kliente.

Dili, 25 Setembru 2009
JOHN TIPPETT
QC EKIPA DEFEZA JURIKA HUSI SRA. ANGELITA PIRES

domingo, 4 de outubro de 2009

East Timor: The struggle for full independence — 10 years on

Oil rig in the Timor Sea. Timor Leste's oil wealth has not benefitted the people


By: Mericio Akara, translated by Vannessa Hearman

September 30, 2009 -- Dili -- What is commemorated as Timor Leste’s (East Timor) “liberation” is the United Nations-facilitated referendum on August 30, 1999.

East Timor, which had been a Portugese colony, was already an independent country, as a result of the pro-independence political party Fretilin declaring East Timor independent on November 28, 1975. But barely days after the independence proclamation, on December 7, 1975, the Suharto dictatorship in Indonesia used all its military firepower to invade Timor Leste.

The invasion was brutal and the occupation lasted 24 years before the UN referendum in 1999. During the occupation, the Indonesian military tortured and slaughtered our people. Such terrible acts became an everyday spectacle in Timor Leste.

During these most difficult times, a popular-based movement to win back independence became well-organised and strong. This people’s resistance movement was based on several pillars: the forces carrying out an armed struggle, an underground clandestine movement and a diplomatic wing.

These three pillars were united under one umbrella of people’s resistance. This umbrella took several forms, from the Revolutionary Council of National Resistance (CRRN), National Council of Maubere Resistance (CNRM), until finally at the time of the referendum in 1999, the National Council for Timorese Resistance (CNRT).

The continuing resistance forced the hand of the international community to intervene in Timor Leste.

During the 1970s and 1980s, the Timorese people fought almost alone against the Indonesian regime. Most governments were silent about the torture and killings in Timor Leste. The United States, Britain and our own closest neighbour, Australia, placed more importance on their relationship with the Suharto dictatorship than Timorese lives. Documents and eyewitnesses prove these countries supported and aided the invasion and occupation of our country.

However, ordinary people in many countries were active in solidarity movements with Timor Leste, including Australia.

In the 1990s, groups formed in Indonesia, such as Indonesian People’s Solidarity with the Maubere People (SPRIM), linked to the People’s Democratic Party (PRD), Solidamor and Fortilos. There was also media exposure through groups such as British human rights group Tapol, US-based East Timor Action Network and Amnesty International. The support of these groups helped the self-determination movement to gain strength at the international level.

However, when we voted to separate from Indonesia in the 1999 referendum, the Indonesian military and allied militias went on a rampage and destroyed almost 90% of our infrastructure. The reconstruction of Timor Leste began when the UN formed its peacekeeping mission, UNTAET.

Several countries, which had directly or indirectly supported Indonesian occupation, suddenly became “friends” in the reconstruction process.

Was this change in attitude genuine? If only the answer was yes.

It seems many neighbouring countries are motivated by their own economic interests. Nothing is given away for free in this capitalist system.

Reconstruction

The political struggle against Indonesia was victorious. However, the issues of justice and bringing to account the Indonesian criminal generals are still unresolved.

But the new Timorese elites, such as Prime Minister Xanana Gusmao, would prefer to forget the past and enjoy close relations with the Indonesian government, including with those responsible for great crimes.

President Jose Ramos Horta, in his “Liberation Day” address this year, said there would be no international tribunal to bring those responsible for crimes in Timor Leste to justice — a balm to soothe any worried Indonesian general.

Ten years after the referendum, the issue of justice is still unresolved.

After the UN referendum, the UN formed UNTAET as the transitional government in Timor Leste. The whole system was controlled from New York. UNTAET head, Sergio Vieira de Mello, had absolute authority in Timor Leste. Decision making and reconstruction rested in UNTAET’s hands. Participation by ordinary Timorese people in the development process became well nigh impossible.

We need to understand this in order to understand why the development process has experienced problems. The problems we see today are related to the “quick fix” foundation put in place by UNTAET.

The first elections in 2000 for a constituent assembly were won by Fretilin. The assembly drafted a constitution and became the country’s national parliament. Mari Alkatiri, as Fretilin chairperson, became prime minister. In direct presidential elections in April 2002, the people voted for our first president, Xanana Gusmao.

On May 20, 2002, the UN handed over sovereignty to the Timorese government amid much fanfare.

Political violence

In this first period after independence, there were some incidents, such as the violence on December 4, 2002, when Alkatiri’s house and several public buildings were burned down. Strangely, until now we don’t know who was behind these incidents, although they occured when the UN police were still in charge of security.

It is difficult to end political conflict among the elites in Timor Leste. Conflict was worsened by the UN mission indirectly favouring certain political forces. The UN mission led by Sugehiro Hasegawa was complicit in the politically motivated violence in 2006, which led to the fall of the Fretilin government. The violence arose from a conflict within the armed forces over allegations of discrimination against soldiers from the western region of Timor Leste. Major Alfredo Reinado led a walkout of hundreds of soldiers.

A demonstration of soldiers with grievances was fired upon by the police. This led to a long period of conflict in Timor Leste, which was particularly intense in May-June 2006, and the return of Australian troops to “restore order”.

The Timorese elite must bear responsibility for this political conflict, however the UN mission also needs to be mentioned here for its lack of action.

Ten years after the referendum, the people continue to be the victims of political conflict. People were displaced after their houses were burned down. Conditions in the displaced camps were very difficult in terms of food, clean water, sanitation and so on.

Was this the kind of independence we fought for? In 2006, the state failed to provide security and comfort for its population. Where is the social justice we hoped for after independence?

There is no accountability by any of the political leaders for the violence that occurred. This sets a bad precedent for a country that claims to base itself on democracy and the rule of law.

After the Fretilin government fell in 2006, elections were held and Fretilin lost its parliamentary majority. A new coalition of parliamentary parties, minus Fretilin, was formed under the prime ministership of Gusmao.

The refugee crisis began to be tackled, in stages. The security situation began to improve. The crisis in the police, an institution that came close to collapse in 2006, dissipated.

Post-2006, maintaining “security” became a strong weapon for the government to mute conflict and dissent. “Security” was the stick, but stability was also bought by distributing money — the carrot.

Long-term peace and wellbeing remain a distant hope.

Natural and human resources

Timor Leste has vast natural resources, primarily concentrated in the Timor Sea. In the Joint Petroleum Development Area (JPDA), there are a number of oil fields already in production. The Bayu Undan oil field is being exploited with the Australian government, with 90% of the proceeds for Timor Leste and 10% for Australia. However, the pipeline from the field goes to Darwin — ensuring, in this way, that Australian companies still make more profit.

Other oil fields have already been exhausted, such as Elang Kakatua and Kakatua Norte.
Timor Leste’s main source of revenue is Bayu Undan’s oil, reaching an overall total of US$5 billion this year. The oil field is expected to last until 2024. As a result, Timor Leste no longer needs to depend on international donors.

The Timorese government has also signed an agreement with Australia on the exploitation of the largest oil field in the Timor Sea, Greater Sunrise. The negotiations are currently over the direction of the pipeline. In this field, the main operator is the Australian company, Woodside. Proceeds are to be divided 50/50 between Timor Leste and Australia.

The Timorese government has also contracted out several oil and gas fields in its exclusive area to Italian company ENI and Reliance from India, both in the exploratory stage.

The government has also started a feasibility study about the possibility of the pipeline from Greater Sunrise coming to Timor Leste.

However, Timorese people continue to miss out on education and work opportunities. Skills transfer to Timorese people, much touted by UNTAET, did not really take place. The Gusmao government continues to rely on a large number of foreigners. The finance department has up to 60 international staff on high wages, working as advisors.

From the very beginning, the Timorese government should have prioritised investment in the education sector from the oil proceeds. The Fretilin-led government did make this a priority in its development program, but the education department was unable to implement it.

In spite of its weaknesses, the education department under Fretilin did make some important breakthroughs by working across departments. It was at the forefront of implementing programs such as the cooperation on eduction and health with Cuba.

Cuban support

There are now 700 Timorese students studying medicine in Cuba. Cuba’s provision of medical training for Timorese students is an example of pure solidarity — cooperation without hoping for anything in return.

The Timorese government is beginning to provide scholarships for Timorese students to study overseas, in limited numbers.

A most important use of Timor’s oil revenue is to develop its people. Only by having healthy, educated people can we have the capacity to manage the country. These were important objectives in Timor Leste’s struggle for self-determination.

Economic justice for our 1 million people is still out of reach. The United Nations Development Program lists Timor Leste as still the poorest country in Asia.

Why is it that the people are still very poor in a small country that is well endowed in oil and gas with large reserves stored away in a petroleum fund?

Since the UNTAET period, experts from various countries came to give development advice. The development process has entailed slavishly following economic formulas that don’t prioritise the people. Physical infrastructure such as roads into villages for farmers to transport their produce have not been prioritised. Agricultural infrastructure suffered from poor planning and remains directionless. The government is distributing tractors to farmers to increase yields, but without preparing farmers to make the transition to this kind of technology.

International advisors, alongside local technocrats, are looking at the possibilities of large-scale infrastructure construction projects, involving the construction of megaprojects, such as airport, ports and electrical generators. But do these constitute basic needs for our people right now?
Why not involve the majority of the people in determining their development needs, rather than elite-level policies where the process is dominated by a handful of people unfamiliar with the real situation of Timorese people?

Timor Leste needs to come up with its own development plan. Neoliberal formulas need to be rejected. Formulas from overseas should be used as a reference, not slavishly followed. The government and parliament need to begin to discuss with the people plans for development. If not, we will just be subjected to neocolonialism — economic and political oppression. If the neocolonial agenda holds sway in Timor Leste, our struggle for independence and self-determination will have been for nothing.

Ten years after the UN-supervised referendum, Timor Leste has not achieved full independence. Neocolonial agendas have been implemented through United Nations missions and donor institutions, which continue to try to push back our struggle for full independence.

The people have not become self-sufficient, but instead are being marginalised by the development process itself. All economic, social and political policies are dominated by the pro-neoliberal elites, supported by pro-neoliberal governments in other countries.

Are the people expected to sit by in poverty? Should the people be patient in their poverty? The Suharto regime fell in 1998 because the Indonesian people lost their patience.

These are some of the lessons we need to reflect on. Leave behind the economic formulas from neoliberal “advisors”. Start to think about our own priorities for Timor Leste itself.

A Luta Continua! The struggle continues.

Mericio Akara is the director of Luta Hamutuk Institute

sexta-feira, 2 de outubro de 2009

Governu AMP atraza nomeasaun; Buka halo manipulasaun ba kommissariu KAK


BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN
KOMUNIKADU BA IMPRENSA

Dili, 2 Outubru 2009

Maske de facto Primeiru Ministro Xanana Gusmao koalia barak kona ba hakarak luta hasoru KKN, realidade oin seluk, tamba liu ona loron neenulu resin neebe tuir Lei Anti Korrupsaun governu tenke nomeia Kommissariu liu tiha ona, maibe governu seidauk hatan ho proposta naran ema ida ba parlamentu nasional. Ida nee tuir deklarasaun husi Xefe Bancada FRETILIN nian, Sr. Aniceto Guterres ohin ba jornalista sira iha Dili.

Tuir Aniceto, Bancada FRETILIN hanoin katak atrazu nee husi Governu laos tamba ema la iha maibe tamba Bloku AMP hakarak halo nomeasaun ba ema ida neebe besik liu sira no neebe aban bairua nudar komissariu sira bele manipula tuir sira nia hakarak.

“Agora ita rona governu de facto dehan fail katak presiza halo mudansa ba lei, liliu ba kriteriu ba ema neebe bele sai komissariu. Ami la simu ida nee. Lei nee foin dadauk mak ita hotu iha uma fukun aprova ho unanimidade, depois de mudansa barak ona, no depois governu mos fo sira nia hanoin hotu. Agora mai fali dehan katak ema neebe preense kriteriu la iha, nee bancada FRETILIN la simu. Maibe laos deit bancada FRETILIN mak la simu. AMP nia lideransa rasik mos la simu ezigensia ida nee husi governu de facto atu halo mudansa ba lei”, haklaken Aniceto.

Tuir Jornal STL nia reportagem iha loron 23 fulan Setembru tinan 2009, Vice Presidenti Parlamentu Nasional nian, Sr. Deputadu Vicente Guterres deklara katak “Kriteriu Komissariu KAK Labele Muda”. Tuir reportagem nee nia dehan mos: “hau la fiar namadigas husi ema Timor milaun ida, nein ida maka prense kriteriu. Tamba nee ami sei mantein kriteriu nee”.

Sr. Guterres hatutan katak tuir nia hare, parlamentu “sei la muda Kriteriu tamba komissariu KAK labele ema neebe foin akaba nia lisensiadu ba direitu”.

Aniceto dehan mos katak deklarasoens hanesan ida nee husi Vice Presidenti PN halo bancada FRETILIN no ema barak preokupa, katak governu hakarak hatama ema neebe la iha kualifikasaun ka esperiensia natoon. “Ami mos konkorda ho Sr Vice Presidenti PN nian. Iha ema barak neebe iha kualifikasoens no esperiensia natoon atu halau knaar komissariu KAK ho diak, ho independensia, integridade no tuir dever iha lei. Tamba sa la hili ema nee, no nomea nia mai parlamentu atu halo votasaun? Tamba sira hakarak sira nia ‘ema emas’ ida neebe bele investiga se se deit mak bloku AMP haruka, no se se deit mak sira lakoi investiga, KAK sei husik hela. Nee ami suspeita makas, tamba lia anin barak mos halai ona katak bele ema partidu CNRT nian rasik mos. Bele mos hanesan Sr. Vicente Guterres dehan dadaun, bele ema ida neebe la kualifikadu.

“Bancada FRETILIN ezigi nomeasaun tama mai parlamentu lalais ho base iha Kriteriu neebe iha lei dadaun, no ami lakoi hare manipulasaun nem itoan. Sei lae ami sei usa ami nia votos atu veta eleisaun ba ema neebe la kualifikadu, la independenti no la iha experiensia. Se sira hakarak manipula hanesan nee, entaun sira mak sei responsabiliza ba atrazu ba servisu seriu neebe KAK presiza halau lalais kedas, tamba provas barak mosu dadaun katak KKN buras ba bebeik iha ita nia rain”, Aniceto taka.

BA INFORMASAUN TAN DERE MAI MEDIA OFFICE FRETILIN: +670 728 7080

quinta-feira, 1 de outubro de 2009

A JUSTIÇA NUM CAMPO MINADO


Por: Eng.º Samuel Freitas

Os recentes indícios da evolução de Timor e as medidas tomadas pelos nossos governantes para dirimir os problemas sócio-económicos certificam um défice de liderança e apontam para uma deterioração do futuro promissor de Timor. Enquanto os sinais de desenvolvimento permanecem negativos, os lideres vão acentuando ainda mais o seu caracter autocrático. O gigante massacre da democracia ocorreu quando o Presidente da República, Ramos Horta, se armou em profeta para desfiar a justiça com o perdão e o Primeiro Ministro, Xanana Gusmão, ao topar a doutrina, se tornou cúmplice da libertação do grande criminoso Martenus Bere. São práticas bastante traiçõeiras para um Estado de Direito como Timor. É doloroso ver estes lideres agirem como se Timor fosse exclusivamente deles. O pior é que eles não querem dar explicações a ninguém. Numa altura em que vários casos de corupção, nepotismo e conluio ainda estão por combater, os dois lideres perderam o cérebro e minaram a justiça. As suas decisões se fossem como o sal nas pessoas, eles exageraram na dosagem, acabando por fazer mal à saúde. É um mau exemplo que não deve ficar perdido com o ocaso das porteiras. Eles são obrigados neste momento a responder na justiça.

Fiquei a desgostar da postura do Xanana Gusmão na entrevista que deu à Rádio SBS no dia da comemoração do referendo. Ao ser acusado de corupto, ele optou por remexer no passado, dando entender que o facto de ter visto muitos mortos durante os 24 anos da ocupação indonésia e recusado a possibilidade de ser um general indonésio em 1983 ninguém o pode acusar de corupto. Que grande lei!

Um bom cidadão timorense, nas circunstâncias referidas, deve auxiliar activamente na produção e busca de docês antidóticos para amarguras da crise que o país vai engolindo. A nova missão deve visar o desentesamento das tentativas dos lideres de revestir Timor com a sua mediocridade e a vacina do povo contra o contágio de acções doentias. É por este motivo que venho juntar a minha voz a muitas outras que já se levantaram em vários meios de comunicação.

Mediante os fracos sinais de desenvolvimento, teme-se pela capacidade do governo AMP para continuar na administração do país. Não sabe liderar para o bem comum e pouco se importa com as necessidades económicas das pessoas que habitam as zonas rurais. É um governo com muita balbúrdia ideológica e pouca aptidão para execução dos seus projectos; vagaroso na criação de condições favoráveis ao investimento, estéril nos discursos e desleal nas suas apresentações. Tudo que faz, faz pelo populismo. Não é preciso recorrer à estatistica para dizer isto. As infraestruturas tardam em melhorar. As fábricas demoram a chegar. A supremacia do governo é perpétua. As leis não são respeitadas. A censura política acresce. Estas características parecem ser invariáveis ao tempo e quem está num beco sem saída é o povo.

Quando é difícil haver uma viragem destas páginas, o governo adora inventar prosas sobre “o desenvolvimento”, lendo-as à população, só para galvanizar a sua autoestima e tentar dotar o povo com esperanças, quando na verdade se desconhecem as linhas mestras para desenvolver o país. Recentemente, contentou-se com o crescimento económico isento de benefícios à população, parecendo que a crise já está ultrapassada. Um ambicioso orçamento de estado (OGE2009) que repercute as injustiças sociais e os retardados projectos de desenvolvimento é um desperdício. Tudo isto é uma realidade desventurada que vai envenenando o coração dos que mais sofrem em Timor. Se o presidente da República fosse mais autónomo e firme nas suas decisões e se os intelectuais fossem mais críticos nas suas intervenções, este governo dificilmente iria conquistar simpatias mesmo deitando dinheiro à rua para o povo, mesmo chorando pelos abraços e beijinhos. Quem suportaria um governo que vive pelo gozo do poder e pouco combate pelo objectivo de reduzir o nível do desemprego e garantir a estabilidade governativa para posteriormente atrair investimentos? Quem toleraria um governo que acha que é Messias e pode manipular tudo e todos?

Na área de educação, penso que Timor se debate com o monópolio de oportunidades nas escolas secundárias (SMA). É um assunto que é ignorado por muitos, mas que na verdade merece a maior atenção. Perante a falta de qualidade das escolas públicas, as privadas são livres de gerar involuntariamente o desequilibrio de oportunidades, desfavorecendo as familias pobres. O governo deve comedir este tipo de situações. As informações ditam que estas escolas exigem aos novos alunos, por exemplo, uma verba adiantada superior a 100 USD por pessoa. É para o pagamento de três mesês da propina anual e para a compra de uniformes. Parece-me um mecanismo lógico e aceitável por natureza, mas se for aplicado com muita exigência, prejudicará as familias que não tem rendimentos mensais e assim coloca o futuro dos seus filhos no fio da navalha. O caracter exigente traduz-se, por exemplo, no facto de suspender a aprovação do aluno na escola, caso este não pagar toda a verba estabelecida no momento em que é aceite na escola. Pode haver uma boa razão nisto, mas penso que deveria haver a opção do pagamento por prestação visto que nem todos os pais ganham cem dolares por mês, sobretudo num momento em que o nível do desemprego acresce. Se todos os cidadãos merecem ter seguros nos bens essenciais como educação e saúde, o governo deveria analisar melhor estas situações inditosas e comboiar as familias desfavorecidas financeiramente. Há que investir para melhorar a qualidade das escolas públicas e/ou providenciar algumas bolsas de mérito para os alunos pobres. O critério de sucesso de um projecto centrado na justiçã social pode passar por estas acções.

Na área de energia, no momento em que o mundo começa a criar a fiscalização ecológica, reforçando as cobranças sobre as actividades poluentes, o governo timorense preferiu remar mais forte para sair da linha, teimando-se em recorrer à utilização do óleo pesado para resolver os problemas de energia, especificamente para findar os apagões constantes da luz, quando cientificamente se comprova que os combustíveis fósseis são muito poluentes com impactos na saúde humana e meio ambiente. O destino de Timor constroi-se com as pequenas decisões que se tomam no dia-a-dia, pelo que o governo deve revisar sempre as suas acções. Se a taxa de mortalidade de Timor já é alta, não há que elevar mais com a poluição.

Tudo que vai acontecendo em Timor é fruto directo da imaturidade governativa que, além de ir exponenciando o sofrimento do povo maubere, pode rogar pelo possível retorno da aberração colonialista. É de cautelar que as ingerências excessivas de países terceiros, nos assuntos internos de Timor, por impulsos económicos e políticos em rótulo de “auxilios” são muito nocivos para a consolidação da independencia conquistada em 1999. Timor requer um governo que lidera e administra para o bem comum; um governo que respeita os valores democráticos e tem capacidade para definir os projectos galvanizadores e grudantes de vontades e praticá-los em tempo útil. É neste sentido que todos devemos incentivar o nosso cérebro e participar cívica e inteligentemente na avaliação dos nossos governantes. Investir o voto útil em quem sabe encontrar a utilidade desse voto. Só assím temos a esperança pelo retorno do nosso investimento, doutro modo, voltaremos a estar à beira do abismo.