Frente Revolucionária de Timor Leste Independente

DIRECÇÃO FAFC

Coordenador – Geral

Eng. Samuel Freitas

Vice CoordenadorGeral

Alexnadre Pinto

Contactos:

Samuel Freitas (00351-913892252)

e-mail : faf-coimbra@hotmail.com

Residência Universitária de Santiago, bl. 4, 3810-193, Aveiro, Portugal.


terça-feira, 27 de janeiro de 2009

ATACAR ALKATIRI PARA AFASTAR OS OLHOS DOS ASSUNTOS SÉRIOS

Por; Rosário P. comentário em "DOIS PESOS E DUAS MEDIDAS"

Entristece-me como Timorense de ouvir tantas vozes zangadas. Creio que de certa forma todos os comentários são legítimos e com alguma verdade.
Mari Alkatiri usufrui de certas benesses como ex-governante mas estas são umas migalhitas se compararmos com o nível de vida de certa " elite" Timorense.
Todo este grande destaque dado a Mari Alkatiri, em minha opinião, só encontro uma justificação: afastar os olhos de assuntos bem mais sérios do que certas regalias que usufrui um ex governante. Os olhos e críticas neste momento deveriam estar centrados no actual escândalo, o buraco orçamental do Governo de Xanana. A Ministra da respectiva pasta deveria já ter pedido a resignação do cargo que ocupa até os tribunais apurarem os factos. Creio que deve isto ao Povo de Timor. Até agora leio pouco acerca deste vergonhoso assunto e as alegações de defesa deixam muito a desejar... num Estado de Direito, Democrático, este assunto teria sido uma prioridade e daria cadeia! Mas em Timor... é outra história.
Acusar Alkatire de todas as maleitas de Timor-Leste e já não ter mais imaginação... e começa a tornar-se absolutamente RIDÍCULO!!!!!
Mea culpa e o que o actual ilegítimo Governo de Timor deveria começar a fazer!!!
Desde que Mari abdicou do cargo de Primeiro-Ministro, a credibilidade da " causa" Timorense começou a ser questionada. Lembrem-se como Xanana foi recebido em Portugal e na sua entrevista à SIC o quanto foi ridicularizado, parecia que estava hipnotizado, não dizia " uma para a caixa".
Conheci Alkatiri em Lisboa nos anos noventa e, a meu ver um homem de Estado, implacável nas suas decisões, nele reflectia-se um verdadeiro homem de Estado. Timor precisa de mais Alkatiris e não de lambe botas governantes, precisamos de alguém que genuinamente DEFENDA os interesses Timorenses

segunda-feira, 26 de janeiro de 2009

Hope: The Stories We Were Once Told

All of us have heard stories of men and women, whose courage and determination have “moved mountains”. We heard of their triumphs in the name of justice, truth, peace, freedom, patriotism, religion and even love. We did not only hear the stories of Good vs. Evil, but we have also learned to differentiate Good from Evil.

Some of these stories were only fantasies, fairytales, the bedtime stories our parents used to read to us so that we were able to fall asleep or to simply educate us about different things and situations that we have faced or will eventually face. We read about and sometimes wished to become like the super heroes from the comic books we used to collect. We watched movies about great warriors and knights willing to sacrifice their lives in the name of God, their land or simply in the name of honor.

Religion teaches us about the prophets and their selflessness. Whether we are catholic, followers of Islam, Buddhists, or even non-believers, we have all learned, to an extent, about Jesus Christ, Mohammed, Buddha and their followers. The faith that guided them and many times required them to sacrifice everything that they possessed, including their lives.

Today, we still learn and we still teach about the great works of even greater men and women like Gandhi, Samora Machel, Amilcar Cabral, Nelson Mandela, Rosa Parks, Josina Machel, Che Guevara, Martin Luther King Jr., Eduardo Mondlane and Jose Rizal and the changes that resulted from their struggle against injustice, exploitation and discrimination. We keep their memories alive whether we call them heroes or mere idealists.

If we believe in these stories or not, if they are real or myth, if they were about men or women, if they had a “Shakespearean” style ending or if they “lived happily ever after”, it does NOT matter. The essence of it is what is important. The similarity between all of these stories hides itself behind the reason why we still read books to our children about heroes and about right and wrong, even when we think that we have stopped believing in them. It is behind the reason why we cry after reading some of the most beautiful love stories. The reason why we don’t mind reading some history books and “wasting” a few hours watching movies based on the lives of some of the most inspiring human beings that have ever lived. This purpose, this similarity, this reason, is what we simply call HOPE.

The hope to live a similar love story as the one that has made us cry. The hope that these bedtime stories will influence our sons and daughters to become great men and women when they grow up regardless of the pressure on them by the so called “real world” to push away any kind of idealist ambitions. The hope that more men and women will rise up and have the courage to continue and follow the works started by the leaders, who were responsible for some of the greatest social changes ever achieved. The hope to finally make the world a better place. A better world that has been written so much about but for now it keeps itself safe on pages of numerous inspiring books.

This was the same hope Timor-Leste represented during the struggle to restore its independence. We learn the stories about our heroes and their battles. We cry when hear about the tragic love stories that occurred during the war, and the stories of the bruises that will never heal. We talk about the great Nicolau Lobato and the ideals he died for. We keep the memories alive of those who taught us not just regarding our RIGHT to be free but about our NEED to be free as well. There is a need to keep what we call HOPE alive. Hope that our struggle could and still can inspire not only us, Timorese, but also show to the rest of the developing world that “the only impossibility is the lack of possibilities”.

All this is what keeps us believing. All this is what keeps us optimist when we look at the current situation of our beloved nation. It is what helps us understand that although we have defeated the colonial regime and the Indonesian illegal occupation, we still struggle to hold what is ours by right: freedom. It is what motivates us to face these present difficulties, with our heads high. To face the “horror” stories created by the corrupt, the deceiving and by the traitors.

A great friend sent me a quote by Samuel Johnson very recently, which said: “great works are performed not by strength, but by perseverance”. And like many of the children of Timor-Leste, I will continue to persevere. I will persevere because I hope one day to tell the stories of our heroes. I hope one day to write the most unforgettable songs about the most beautiful Timorese love stories. I hope that one day, we will be able to make our own movies inspired on our struggle. Because I hope that one day I will be able to read bedtime stories to my children. The stories of the people, the places, the myths, the suffering and the triumphs. And before they fall asleep each night, they will know how this hope gave them not just the right to be called Timorese, but it also kept alive their right to be free.

By: Lukeno Alkatiri

terça-feira, 20 de janeiro de 2009

Não precisamos de milhões para termos a paz

Em resposta à entrevista do MNE de Timor-leste (Zacarias da Costa)

Por: António Guterres

A nossa história confirma que o nosso povo sempre trilhou de forma patriótica e abnegado para alcançar este bem tão precioso que é a liberdade, a paz, e não de forma triste e ridícula como afirma este governante do nosso país que devia ser um exemplo de Unidade Nacional.

A paz conquista-se, é um desafio feito com ideias e sacrifícios, hoje desfrutamos deste bem porque muitos de nós sacrificou o que tínhamos para alcançá-la.

Acho que num momento como este seria muito mais agradável e sério que o Governo tomasse medidas que visam o desenvolvimento do nosso país e a melhoria das condições de vida dos timorenses, como medidas no sector habilitacional, da educação e da gestão planificada dos nossos recursos, e não políticas de demagogia que envergonham o nosso povo.

O país e o povo estão acima de qualquer capricho individual. O nosso país é viável, mas necessita de gente séria a governá-lo.

Viva o povo timorense
Viva Timor-leste

Timor-Leste:

2008: Tinan Instituisaun Estado Naksobu
Hosi: MARI ALKATIRI
(II Parte)
Kestaun "petisionárius"no Alfredo Reinado

Ita koalia hela kona ba buat ne'ebé governu Xanana uza ba gaba sira nia an no aprezenta nu'udar sira nia governasaun ninia susesus. Ida mak kestaun "petisionárius". Ba ema ne'ebé la hatene, "petisionárius" mak grupu ex-soldadus ne'ebé uza alegasaun katak sira sai vítima diskriminasaun iha F-FDTL nia laran, hodi halai sai hosi kuartel, iha prinsípiu 2006.

Buat hotu-hotu hahú Iha Fevereiru 2006,bainhira soldadus besik atus ida lima nulu (ofisiais, sarjentus no prasas) hosi parte osidental Timor-Leste nian, koñesidu nu'udar "Loro Monu", deside halai sai hosi kuartel ho alegasaun katak sira sente ofisiais balun hosi Komandu F-FDTL, ne'ebé moris iha distritu parte leste nian, halo diskriminasaun ba sira. Soldadus sira ne'e asina surat ida ho formatu " petisaun" nian no haruka ba Prezidente Repúblika. Tamba surat ne'e mak sira sai koñesidu nu'udar "petisionárius".

Xanana, nu'udar Prezidente Repúblika,hamrik kedas atu rezolve kazu ne'e no nia hatán kedas ba pedidu ida ne'e hodi hasoru malu ho "petisionarius" sira. Xanana uza nia kb'iit tomak, nu'udar Komandante-em-Xefe Forsas Armadas nian, hodi ezije soldadus sira ne'e atu fila fali ba kuartel no nia simu moosm ho diak proposta ba harii Komisaun ida hosi F- FDTL, atu investiga kazu ne'e. Nia hatete moos katak sé karik sira la fila fali ba kuartel, sei duni sira sai hotu hosi instituisaun (haree relatóriu Komisaun Notáveis nian).

Maibé, hafoin Prezidente hola desizaun ida ne'e, "petisionárius" balun de'it mak fila fali ba kuartel. Sira ne'ebé fila moos la simu atu tuir prosesu investigasaun hosi Komisaun F-FDTL nian. Liu tiha loron balun, sira halae sai fila fali hosi kuartel no lori sai kolegas barak liu ta'an, hamutuk hotu, atus lima sia nulu resin tolu (593) ka pursentu hat nulu (40%) hosi efetivus soldadus F-FDTL nian.
Hahu du'un mai, du'un ba, ida dehan buat ida, ida nega tiha; tamba Komandu F-FDTL ezije "petisionárius"sira aprezenta an ba investigasaun maibé sira la simu, Primeiru Ministru propoen harii Komisaun Notáveis ne'ebé iha reprezentantes hosi órgaun soberania oin-oin, sosiedade sivil no Igreja Katólika. Komisaun ne'e harii hodi haree loloos saída mak akontese hodi halo "petisionárius" sira alega diskriminasaun no sira tenke ható moos rekomendasaun ba hadia situasaun ida ne'e.


Maibé, tamba "petisionárius" sira lakoi liu tuir investigasaun, súsar tebes ba Komisaun halao sira nia knaar. Situasaun ida ne'e a'at liu ta'an bainhira Komandu F-FDTL deside duni hasai "petisiunárius" hotu-hotu hosi F-FDTL.

Iha 23 Marsu 2006, hafoin fila fali hosi Portugal, Prezidente Repúblika, Xanana Gusmão, ható mensajen ba Nasaun no halo kritika kroat tebetebes ba Komandu F-FDTL tamba foti desizaun duni hasai "petisionáriu" sira. Nia moos kritika Ministru Defeza. Nia soe lia oin-oin ( ita la hatene loloos sé atu goza de'it ka atu buka halo kanik ema nia laran). Ida-idak interpreta tuir ninia hakarak, balun rona no simu de'it lia fuan ne'ebé nia hatete enkuantu balun kompreende buat seluk ta'an ke nia la hatete. Nia kaer tiha alegasaun "petisionárius" sira nian hodi hamosu fali konseitu foun ida ne'ebé fahe Timor-Leste oin seluk: Parte leste inklui distritu tolu de'it no parte Oeste mak distritu sanulu, hahú hosi Manatuto to Oé-Cusse. Iha loron ne'e duni, konflitu Leste/Oeste nakfera no iha liu ta'an violénsia iha bairrus oin-oin iha Dili laran.
Divizaun foun ida ne'e, ne'ebé mosu derepente de'it, loke dalan ba Komandu PNTL(Polícia Nacional de Timor-Leste) halo diskriminasaun oin-oin ba membrus sira ne'ebé moris iha distritus leste nian no situasaun ida ne'e mak, ikus mai, sobu instituisaun ida ne'e. Sidadaun rihun ba rihun obrigadu husik sira nia uma no bairru no buka fatin seluk ne'ebé fó liu seguransa ba sira. Hanesan nune'e mak kampus deslokadus mosu iha ita nia rai laran.
Kona ba kestaun "petisionárius" nian, Prezidente no Primeiru Ministru la hanoin hanesan kona ba oinsá atu hadia problema ida ne'e no ita haree momoos hela katak iha konflitu iha nível instituisaun nian, entre Prezidente no Primeiru Ministru, entre F-FTDL no PNTL.
Efetivu Forsas Defeza nian tun porsentu hat nulu, polísia fahe malu, lideransa polítika tama iha konflitu, F-FDTL no PNTL fila kotuk ba malu, ita nia rain fahe ba parte rua, ho karáter polítiku no sosial, sidadaun sira la iha garantia seguransa. Buat sira ne'e hotu hahú ho "petisionárius " sira no estadu lakon kontrole liu, hafoin Prezidente Repúblika halo deklarasaun iha 23 Marsu 2006. Ne'e duni, atu rezolve situasaun ida ne'e, tenke fó uluk garantia ba ema bele moris fila fali sira nia vida normal, hametin unidade nasional, paz no estabilidade, kondisaun ne'ebé importante tebes ba hadia fila fali no haburas ita nia rain.

Maibé solusaun ida ne'e tenke konsidera moos problema nia abut, abut nee'bé iha karákter polítiku no institusional.
Ita haree oinsá governu Xanana trata no rezolve kestaun ne'e:
Iha tinan rua nia laran, ita asiste diálogu oin-oin iha nível hotu-hotu atu buka solusaun ba fenómenu ida ne'e, maibé, la hetan susesu. Ita haree grupu "petisionárius"ezije nafatin atu hasae Komandante prinsipál balun hosi F-FDTL no atu husik sira nia ema, besik atus neen, tama fila fali ba F-FDTL. Maibé, Komandu F-FDTL konsidera "petisionáriu" sira nu'udar desertór, lakoi liu simu sira no ezije justisa. Tamba parte rua ne'e defende pozisaun oin seluk liu, kontra ba malu, ami rekoñese katak súsar tebes atu hetan solusaun kompromisu nian, no talvez, dalan la iha duni ba rezolve konflitu ne'e. Molok rezolve situasaun ida ne'e, mosu ta'an fenómenu foun ida, Alfredo Reinado( ne'ebé reina duni) no ninia grupu. Nia aprezenta an nu'udar grupu ida ne'ebé la iha ligasaun ho "petisionárius" sira. Iha 3 Maiu 2006, loron ne'ebé Alfredo deside halae sai (nia mak deside ka ema seluk mak haruka nia ?) hosi kuartel Polísia Militar nian ba foho, nia hatete foufoun katak nia halae sai tamba Primeiru Ministru bolu F-FDTL ba halo intervensaun, iha 28 no 29 Abril 2006, no Forsas sira halo "massakre" iha Tasi Tolu no oho "petisionárius" neen nulu. (Mak ida ne'e tebes duni karik, entaun "petisionárius"hotu-hotu ne'ebé mate, moris fila fali, dala ida de'it, hodi simu osan. La iha "petisionáriu" ida ne'ebé la simu ósan).
Prezidente Xanana parese fiar moos versaun ida ne'ebé hatete katak massakre akontese duni iha Tasi Tolu. Maibé, Komisaun Internasional Investigasaun ne'ebé estadu bolu ba halo investigasaun ba krize, iha ninia relatóriu, hatete momoos katak " massakre la akontese ida".
Entretantu, Alfredo afirma an dadauk nu'udar líder ne'ebé mosu beibeik no operasional, ne'ebé sai tiha ona reprezentante ba soldadus ne'ebé halae sae hosi kuartel F-FDTL, inklui moos "petisionárius" sira no sira hotu hakarak Primeiru Ministru tun no dadur. Alfredu hatete nafatin ba ema hotu-hotu katak nia sei halo parte nafatin Forsas Armadas no nia hakruuk de'it ba Komandu Supremu, katak, nia sei hakruk de'it ba Prezidente Repúblika. Situasaun ida ne'e dada to 11 Fevereiru 2008.
Bainhira Dr. Ramos Horta kaer tiha ona kargu Prezidente Repúblika nian no Xanana sai PM defaktu, novela Alfredo Reinado nian lao nafatin ba oin. Prezidente Repúblika defende nafatin katak tenke halo diálogu ho Alfredo enkuantu Xanana hasees an tamba ladún fiar ona katak dalan ida ne'e bele rezolve problema ida ne'e.

Bainhira Alfredo hahú sente katak tempu lao dadauk ona no nia la konsege hetan ninia objetivu, nia deside halo deklarasaun , iha Novembru 2007, katak nia prontu atu hatete sai sesé loos mak haruka nia halo buat sira ne'ebé nia halo iha tempu krise. Nia fó garantia katak buat hotu-hotu ne'ebé nia halo, hosi loron ne'ebé nia halae sai hosi kuartel to loron ne'ebé nia halo deklarasaun, nia hatuir de'it orden ne'ebé hatún ba nia no nia prontu atu hatete sai ema sira ne'e nia naran. Tebes ka lae, ita seidauk hatene loloos, maibé nia hatete buat sira ne'e duni no ható ba ema barabarak tebetebes. Alfredo arriska nia an liu?

Oportunidade diak liu mosu ( ba ema ne'ebé halo konspirasaun), iha Fevereiru/Marsu 2006, hó atake ne'ebé ema halo ba Prezidente Reopúblika ninia hela fatin no Alfredo hetan tiru no mate no ho atentadu ne'ebé ema tenta tiru mate moos Prezidente Repúblika. Atake ida ne'e sei mistériu hela tamba akontese loloos de'it iha momentu ne'ebé Prezidente Repúblika koalia hela kona ba Lei Amnistia no akordu entre FRETILIN no partidus AMP nian.

Hafoin atentadu ne'e akontese, Governu Xanana harii kedas Komandu Konjunto F-FDTL – PNTL no haruka forsas rua ne'e hahú tuir kedas grupu ne'ebé Gastão Salsinha lidera. Biar mobiliza ema barak tebes, mane no feto, ekipamentu militar no lojístika barak tebetebes, operasaun ne'e iha liu karáter politiku duke sosial. La tiru nein dala ida. Lori de'it diálogu no kbi'it ba konvense grupu ne'e atu entrega an. Operasaun ne'e lao tuir dalan loos no hetan susesu.

Iróniku tebes katak úniku partidu ne'ebé fó apoiu ba harii Komandu Konjuntu mak FRETILIN de'it, maibé, ho kondisaun katak lakoi ema mate ta'an.

Tamba sá operasaun ne'e halao de'it hafoin atentadu hasoru Prezidente Repúblika nia vida no hafoin Alfredo mate? Sé operasaun ne'e halo uluk liu, Alfredo kal sei moris hela no bele moos kontribui ba ita hatene loloos sá razaun politika mak hamosu krize no bele ajuda ita hetan solusaun ne'ebé diak liu no ba tempu kleur nian.

Sé la iha razaun seluk, ita hakarak fiar katak ita la rezolve uluk liu – bainhira problema ne'e mosu iha 2006 – tamba de'it órgauns soberania ita nia rain nian iha posizaun ne'ebé xoke malu kona ba kestaun ida ne'e, liuliu entre Primeiru Ministru no Prezidente Repúblika. Ema ne'ebé ukun, tenke buka loron-loron reafirma estadu ninia autoridade.

Ema ne'ebé hakarak kaer poder, maibé, la ukun no tau fali Governu ba soren, tenke buka duni halo buat hotu-hotu ba hamenus Governu ninia forsa.
Nune'e, bainhira ita iha Prezidente ida ne'ebé halo fali knaar opozisaun nian ba hasoru governu, estadu labele reafirma ninia autoridade iha momentu ne'ebé presiza duni, no ida ne'e loke dalan ba instituisaun sira tama iha konflitu. Ida ne'e mak akontese iha 2006. Iha final tinan 2007 nian no iha 2008 , ita haree momoos hela katak Prezidente Repúblika no Primeiru Ministru la koalia hanesan kona ba kestaun ne'e. Diferensa entre sira boot ba beibeik. Maibé, biar ida ne'e akontese duni entre sira, sei la loke dalan ba konflitu iha nivel instituisaun. Akontesimentu iha 11 Fevereiru loke dalan ba hamenus tiha diferensa entre sira nain rua ninia hanoin kona ba oinsá rezolve kestaun ida ne'e.
Enkuantu Prezidente Repúblika rekupera ninia saúde iha Hospital Darwin nian, Xanana mak kaer mesak komandu rai ida ne'e nian no nia deside halao operasaun, operasaun ne'ebé tenke halo duni, hodi duni tuir rebeldes sira. Karik akontesimentu trájiku 11 Fevereiro la mosu, operasaun ne'e lao ba oin? Ami duvida. Akontesimentu 11 Fevereiru sei mistériu nafatin. Loron ruma, ita sei bele hatene lia loos kona ba ida ne'e ka lae? Alfredu mate ona. Grupu ne'ebé sadik autoridade Estadu nian lakon tiha hotu ona, pelumenus, hakmatek an ona. Saída mak sei akontese tuir mai?

Hafoin Alfredo mate tiha, iha de'it ona operasaun ba kaer grupu Salsinha nian no sobu "petidionárius" sira. La dun súsar halao operasaun ba kaer sira (biar kahor fali ho hahalok foun ida: autoridades sira halo serimónia boot ba simu "petisionárius" sira iha Palásiu Governu nian no dadur sira ho tratamentu espesial.) Balun simu tiha ona ósan barak. Tambasá selu sira? Ida ne'e hanesan fali labadain ninia fatin (knuk), dada talin mai no dada ba, tatoli no haboot mistérius barabarak.
Parlamentu Nasional aprova Rezolusaun ida hodi ezije harii Komisaun Internasional ba halo Investigasaun. Governu Xanana la hatán no tau tiha Rezolusaun ne'e ba soren, la respeita tiha kbiit Parlamentu Nasional nian.
Kompete agora ba Justisa kaer ninia knaar atu buka hetan lia loos, halo julgamentu no foti desizaun. Ita la hatene loloos sé Governu simu ka la simu desizaun Tribunal nian. Sé Tribunal foti desizaun tuir Governu ninia hakarak, sira sei basa liman. Selae, hau fiar liu katak governu sei tau de'it desizaun tribunal nian ba soren.
Situasaun "petisionárius"nian oin seluk iha realidade. Derepente de'it grupu atus lima sia nulu resin tolu (593) sae liu tiha atus hitu. Sira hotu konsentra iha Ai Tarak Laran durante semana ba semana.Fofoun maioria ezije fila fali ba F-FDTL. Forsas Defeza no Seguransa nian mak hein sira no la husik sira sai hosi fatin konsentrasaun ida ne'e. Iha ne'ebá mak ema influensia sira ba simu solusaun seluk no labele ta'an ezije atu fila fali ba F-FDTL.
Dala ida ta'an solusaun ne'ebé sira hetan mak selu de'it. Selu ba fó kompensasaun ba servisu ne'ebé "petisionárius" sira halo iha 2006/07, servisu ne'ebé loke dalan ba muda governu.
Ema ne'ebé hanoin katak, iha demokrasia, sira bele halo buat hotu-hotu ba muda governu
( uza violénsia nu'udar arma polítika sé karik presiza), no, liuliu, sira ne'ebé insentiva krize 2006/07 ba muda governu, kal konvense duni sira nia an rasik, katak sira kontribui ba hametin demokrasia iha Timor-Leste. Hau la hakfodak katak balun hanoin hanesan ne'e karik. Maibé saída mak akontese ba ita nia rain? Demokrasia iha Timor-Leste sai tiha ona konseitu mamuk ida, la iha konteúdu no valores, dalan polítiku sabraut ida. Iha moris ho faxada de'it, kosmetik. Ita dehan ita defende demokrasia, maibé, la implementa demokrasia iha realidade. Tamba hau sei bele duni publika artigus ne'ebé ható kritika oin-oin, hau sente katak ida ne'e moos halo parte faxada ne'e, la oos demokrasia ida ke loos tebes.

Ita fila fali ba asuntu "petisionárius" nian. Iha ne'e, ita bele litik asuntu oin-oin. Solusaun ida ne'e diak no metin? "Petisionárius" sira sai hosi Aitarak Laran, ida idak lori iha nia bolsu, dólar amerikanu liu rihun ualo. Sira hetan osan ba gasta iha tempu badak ida. Maibé, sira sei gasta tó bainhira? Maibé, saída mak akontese ba sentidu ekuidade no justisa? Sira ne'ebé halai sae hosi kuartel simu ósan. Fó saída ba rekompensa soldadus sira (prasas, sarjentus no ofisiais) ne'ebé hakmatek an iha kuartel? Solusaun ne'ebé hetan ba rezolve problema bo'ot ida ne'e la loke presedente aat ida ba dixiplina Forsas nian? Hau lakoi hatete katak ita sei haree fila fali soldadus atus ba atus halai sai hosi kuartel F-FDTL nian. Hau reza ba ida ne'e labele akontese ta'an. Hau refere de'it ba kestaun dixiplina nian, enjeral. Sé ita haree loloos, solusaun hanesan ne'e hamenus forsa Komandu nian, halo sira lakon kontrole, hakanik unidade Forsas nian, hatún sira nia efikásia, etc.

No saída mak akontese ba sentidu justisa, valor ne'ebé sagradu liu ba Estadu Direitu Demokrátiku? Ita hatene katak membru balun Forsas nian hatán iha Tribunal no simu kastigu no sei dadur hela. Komandante prinsipál balun F-FDTL nian sei liu hela hosi prosesu justisa. Ida ne'e la hatudu katak iha diskriminasaun? Tamba la trata kazu ne'e ho imparsialidade, labele moos garante katak ita sei hametin paz no estabilidade. Buat sira ne'e hotu todan tebetebes no ita labele duni hetan solusaun diak ida ba problema sensível ida ne'e. Rai ida ne'e moris iha situasaun ida ke nakadoko hela, tabele hela de'it.
"Petisionárius" sira ne'ebé simu ona ósan nu'udar kompensasaun ne'ebé fó ba sira, maibé, sira sente duni katak ida ne'e mak solusaun ikus liu no mak ida ne'e de'it ona? Sira sei la halo ona ezijénsia ne'ebé sira halo horiuluk? Saída mak sei akontese bainhira sira gasta hotu tiha ósan ne'e, motorizada aat tiha, família ne'ebé toman tiha ona moris diak liu uituan, maibé, hahú sente fila fali difikuldades, iha rai ida ne'e, no karik sei labele rezolve problemas loronloron nian?

Ida ne'e mak ami nia preokupasaun boot liu. Ami la haree katak kompensasaun selu ósan ba sira sai solusaun ne'ebé iha buat ruma estruturante. Ami la haree, polítika ka programa ne'ebé garante ba "petisionárius" sira integra fila fali iha sosiedade iha aspetu hotu-hotu no loke dalan ba sira partisipa beibeik iha knaar ruma ekonómiku no sosial. Tamba ne'e duni, ami la fiar katak solusaun ida ne'e loke dalan ba ida-idak hetan estabilidade no ba ninia família, kondisaun ne'ebé importante tebes ba benefisiáriu sira bele partisipa maka'as iha prosesu dezenvolvimentu komunidade nian, fatin ne'ebé tenke haburas duni hodi bele hatutan dezenvolvimentu lokál, rejional, distrital no nasional. Sé ida-idak no ninia família la hetan estabiliade, solusaun saída mak ida ne'e?

Obs: Loos. Hau haluha tiha. Solusaun ida ne'e lori vantájen ba Xanana no ba ninia governu. Solusaun ne'e ajuda sira ezekuta Orsamentu, atu hamoos "carry over". Talvez ida ne'e sai mos hahalok ida hosi sira nia jenialidade koletiva.
Fim II parte

sexta-feira, 16 de janeiro de 2009

2008: TINAN NE’EBÉ INSTITUISAUN ESTADU NAKSOBU

Hosi: Mari Alkatiri
(I Parte)
Sesé dei’t ne’ebé koalia kona ba Timor-Leste, ninia rezisténsia istórika, maibé, la temi Xanana, ema ne’e nega istória. Maibé, sé karik FRETILIN la iha, Xanana moos la iha, sé karik FALINTIL la iha, nia labele sai moos Komandante Forsas nian.
Bainhira koalia kona ba Xanana, ita tenke refere ba nia nu’udar membru Komité Sentral FRETILIN nian hosi 1975 to’o 1987, lider FRETILIN nian no resisténsia nian no Komandante máximu FALINTIL nian iha tinan 80/90, no agora, nu’udar Prezidente Repúblika nian no nu’udar Primeiru-Ministru defaktu.
Atu koalia kona ba Xanana nu’udar homem de estado no atu halo ema kompreende didiak aspetu ida ne’e, importante hato’o uluk esplikasaun badak ida kona ba oinsá individualidade ne’e mosu iha istória resisténsia Timor-Leste nian.
Xanana, ne’ebé horiuluk alunu Semináriu Dare nian, iha tinan balun ikus liu, molok kolonialismu portugés ramata, nia hahú hakerek dadaun poezia no hasara Luís de Camões bainhira nia hakerek Mauberíadas. Tanba nia hahu knaar iha letras, biar hakerek naïve hela, nia sai figura ida ne’ebé ema barak koñese tiha ona, iha tempu ne’ebá, iha prasa ki’ik Dili nian.
Iha 1974, hafoin 25 Abril, Xanana la partisipa kedas iha movimentasaun polítika no la halo parte grupu jovens ne’ebé movimenta an ba harii ASDT (Associação Social-Democrata de Timor). Xanana la hatudu nia oin bainhira ASDT hakotu no hakfilan an ba FRETILIN, iha Setembru 1974.
Ikus tiha mak nia foin tama ba FRETILIN no servisu hamutuk ho Francisco Borja da Costa, Júlio Alfaro no seluseluk ta’an no sira mak garante publikasaun NACROMA, buletin FRETILIN nian. Xanana dedika ba lala’ok ida ne’e nu’udar repórter fotográfiku no ikus mai, nia tara fila fali mákina fotográfika hodi buka hamoris fila fali ninia gostu ba hasai retratu. (Tamba ne’e, hau sempre hatete halimar ba nia katak, molok atu sai Prezidente Repúblika, presiza sai uluk fotógrafu falladu.)
Bainhira UDT hala’o sira nia asaun militar hasoru FRETILIN, iha 11 Agostu 1975, Xanana ba hamutuk membrus Komité Sentral FRETILIN nian, ne’ebé lidera hosii Nicolau Lobato no nia retira ba Balibar. Iha loron tuir kedas, 12 Agostu, Xanana oferese an ba fila fali mai Dili ho misaun atu kontakta sarjentus no ofisiais timor oan sira balun, ne’ebé halo parte Forsas Armadas Portugal nian, atu husu sira nia tulun hodi bele tau fila fali lei no órden. Hafoin tó iha Dili, ema kaer kedas nia, dadur , litik maibé kore kedas nia. Liu tiha loron balun, ema kaer fila fali nia iha Xavier do Amaral nia uma, fatin ne’ebé membrus Komité Sentral balun konsentra. UDT sira lori nia ba súlan iha sira nia kuartel, koñesidu nu’udar “Palapaço” no hafoin FRETILIN halo kontra-ofensiva, mak nia no membrus FRETILIN barabarak, inkluindu lider koñesidu, Vicente Reis Sa’he, hetan liberdade.
Bainhira forsas Suharto nian tama iha Timor-Leste, Xanana ba tiha ona fatin ida besik fronteirra. Liu tiha fulan balun, nia partisipa iha reuniaun bo’ot iha Maiu 1977 ne’ebé Komité Sentral halao iha Soibada ne’ebé foti estratéjia Luta Popular no Prolongada. Ikus mai mak nia simu kargu nu’udar adjuntu Komisáriu Polítiku rejiaun nian, iha Ponta Leste.
Iha 31 Dezembru 1978, Nicolau Lobato, Prezidente FRETILIN no Repúbilka Demokrátika Timor-Leste nian, no Komandante-em-Xefe FALINTIL nian mate bainhira tiru malu hela ho militar indonéziu sira. Hafoin tinan 1979 hahú, iha fulan balun nia laran, FRETILIN no Governu RDTL ninia úlun boot seluk ta’an tuir ninia ezemplu no fó an ba mate ba nasaun. Iha rejiaun ponta leste nian, Xanana, Ma’Huno no Tchai mak sai adjuntus ba Komisáriu polítiku Juvenal Inácio, aliás, Serakey. Serakey no Tchai moos, ikus mai mate. Sira ne’ebé konsentra iha sentru-leste mak Mau Hodu no ninia kompañeirus sira ne’ebé konsegue hasees an hosi cerco e aniquilamento ne’ebé forsas Suharto nian halao hasoru sira. Molok krize boot sira akontese, atu evita ema mate mohu hotu, lideransa fó órden ba populasaun rende, iha fatin hotu-hotu ne’ebé FRETILIN kontrola.
Ita meadus tinan 1979 nian, guerilla la iha tiha ona bazes ba tulun sira iha zonas ne’ebé FRETILIN kontrola. Neinek-neinek populasaun sira tun dadaun ba hela iha fatin ne’ebé forsas Suharto nian kontrola. ( Iha duni aldeias estratéjikas ka kampus konsentrasaun sira ne’e mak Xanana no sobreviventes sira súbar beibeik bainhira tropas indonézias persegue sira iha foho leten durante tinan barak Rezisténsia nian). Tropa Indonézia nian oho ita nia ema liu rihun atus rua. Ita nia forsas hamenus tiha ba grupus kikoan de’it ka bolsas rezisténsia ne’ebé namokari iha rai laran no reziste ho kilat uituan liu.
Iha situasaun krize ida ne’e, ne’ebé ita labele sukat ho krize sira seluk, mak Xanana afirma an nu’udar líder ba faze foun luta nian. Ida ne’e mak nia méritu no ita labele nega ida ne’e. Tenke rekoñese ida ne’e ba beibeik. Nia fó an tomak ba hetan fila fali bolsas rezisténsia sira ne’e no hafoin hetan tiha sira, mak nia foin konvoka Konferénsia Nasional FRETILIN nian ba Marsu 1981; iha Konferénsia ida ne’e mak sira harii bazes ba hadia fila fali FRETILIN no FALINTIL. Nune’e, ho lideransa Xanana nian, mak partidu marxista-leninista FRETILIN mosu, maibé, desizaun ida ne’e anula iha 1984, tamba la tuir ba realidade luta Timor-Leste nian.
Ho ninia lideransa mak harii moos Conselho Revolucionário da Resistência Nacional – CRRN no ikus mai, iha 1987, hakfila an ba Conselho Nacional da Resistência Maubere (CNRM). Durante prosesu ne’e tomak, Xanana kaer duni lideransa efetiva iha rai laran to’o 20 Novembru 1992, loron ne’ebé ema kaer nia iha Lahane, Dili no hafoin autoridade Indonésia nian halo julgamentu ba nia, dadur nia iha Cipinang, Jakarta to’o 1999. Iha Abril 1998, bainhira Xanana sei dadur hela, Convenção Nacional atu harii CNRT halao iha Peniche, Portugal no deside hakfilak CNRM ba CNRT no eleje nia ba Prezidente CNRT nian. Iha Maiu 1998, Suharto monu no dalan loke ba halao referendum iha Timor-Leste.
Referendum halao iha 30 Agostu 1999 no hafoin fulan rua liu, iha Outubru 1999, Xanana fila mai Timor-Leste nu’udar Prezidente CNRT nian. Liu ema hotu-hotu, nia hatene katak, iha rai laran, instituisaun rua ne’ebé sai rin polítiku no militar Nasaun nian mak FRETILIN no FALINTIL. Maibé nia hado’ok an tiha ona hosi FRETILIN hosi kedas Dezembru 1987, nu’udar konsekuénsia hosi ninia polítika retórika ba despartidariza i.e. hakotu partidu polítiku ninia influénsia ka kontrole ba Resisténsia. Nia kaer de’it ona kargu Komandante máximu FALINTIL nian. Maibé, nia hatene oinsá kontinua esplora lealdade hosi organizasaun rua ne’ebé fó fiar tomak ba nia, hodi nia bele inpoen beibeik ninia podér ba sira. Sira sai kúmplise ba malu hodi bele luta hamutuk hasoru ema ne’ebé halo okupasaun illegal ba ita nia rain. Maibé, Xanana fiar katak sira iha kumplisidade ida ne’e tamba ninia figura, ne’e duni, nia hanoin katak nia iha buat hotu-hotu no ema hotu-hotu nia leten, katak nia iha forsa liu FRETILIN no FALINTIL nia nain-tomak mak nia de’it.
Xanana toman tiha ona komanda organizasaun rua ne’e no haree ba sira nu’udar ninia instrumentus ba halao ninia podér unipesoal (podér mai hosi ema ida de’it), no ema nein ida bele litik ida ne’e.
Nune’e, molok ita halao serimónia solene ba restaurasaun independénsia Timor-Leste nian, konseitu ne’ebé nia la simu, Xanana autoriza Sérgio Vieira de Mello ba hakotu FALINTIL no harii iha ninia fatin , Forsas Defeza Timor-Leste nian. (Bainhira sira hamate FALINTIL, sira bele hakotu ona Nasaun ninia kapital simbóliku ida ne’e no koa húsar talin ne’ebé liga Forsas ne’e ho istória resisténsia rasik). Sira moos hasai dadaun asua’in sira arbiru de’it no hamosu ho hahalok ida ne’e problemas oin-oin ne’ebé seidauk hakotu loloos to’o ohin loron. Tamba Xanana ninia inkoerénsias, iha 2006/07, ema ataka fila fali FALINTIL, liu hosi forma oin-seluk ida, atu hafoer ninia imájen no halakon ema ninia fiar ba instituisaun ida ne’e.
Diplomatas hosi rai balun, ne’ebé akreditadu iha Dili, haksolok an loos tamba hanoin katak krize 2006 halakon tiha ona povu Timor-Leste ninia espíritu rezisténsia no patritotismu. Bainhira sira hamate FALINTIL iha tempu UNTAET nian, sira hakat tiha ona pasu ida ba oin atu hakotu kapitál simbóliku ida no lori esponja ida atu hamoos tiha istória Rezisténsia nian. Hafoer imájen FALINTIL nian, hamenus FRETILIN no ninia lideransa nia forsa, no fahe ita nia rain, halo parte estratéjia tomak ne’ebé ema uza ba hakfilak Timor-Leste ba nasaun ida ne’ebé la iha pasadu, no karik, sei la iha futuru soberanu; ho ida ne’e mak sira hahú koa lideransa istórika rai ida ne’e nian no ita seidauk hatene sira sei buka halo ida ne’e to bainhira.
Bainhira sei halo hela diskusaun ba hakerek Konstituisaun, hau sei hanoin hela oinsá ema litik no halo debate klean tebetebes kona-ba Forsas, tau naran saída ba forsas ne’e, prinsípiu restaurasaun independénsia , kaer nafatin bandeira no inu ka lae, nasaun nia naran saída, (Timor Loro Sa’e ka Timor-Leste) no asuntu seluk ta’an. La’os fásil iha tempu ne’ebá foti desizaun atu rekoñese istória no haree rekoñesimentu ida ne’e reflekte iha Konstituisaun, hodi bele marka , liu hosi ida ne’e, fronteira entre identidade nasional no internasional. Súsar liu ta’an , tanba Xanana rasik, nu’udar Líder Rezisténsia nian, ladún simu ho diak dalan ida ne’e atu rekoñese istória. Ba nia no moos ema balun ta’an, hatama kapitais simbólikus ba muzeu, sai ona rekoñesimentu ida. Nia hanoin katak dalan diak liu ba rekonsiliasaun nasional mak opsaun husu ba istoriador sira atu estuda ita nia istória no kapitais simbólikus sira sai de’it faktus, dadus no elementus ba estudu ida ne’e. Ba sira, diak liu harii fila fali nasaun ho de’it prezente, lalika hanoin ba kotuk, maibé, ho hanoin ida ne’e , ita la konsegue harii prezente loloos no prezente ida ne’e sei kompromete futuru rai ida ne’e nian.
Xanana toman tiha ona katak nia mak líder, nune’e nia sente katak perigozu tebes ba ninia lideransa sé ema rekoñese sesé maka halo saída iha ita nia istória no sé ita kaer nafatin aliserses patriotismu maubere nian. Nia defende katak ida ne’e perigozu tebes ba demokrasia. Liuliu sé FRETILIN organiza ninia an, sé afirma an no okupa ninia fatin loloos iha vida multi-partidária iha rai ida ne’e , buat ne’ebé, ikus mai, akontese duni. Xanana hanoin katak demokrasia signifika fahe timor oan sira iha partidu oin-oin no halo sira hametin Unidade Nasional haleu ninia figura karik . Nune’e nia bele haforsa ninia lideransa nasional ne’ebé nia toman ona halao mesak-mesak , tuir konseitu ne’ebé hotu-hotu koñese - Komandu Luta nian, ( nia foti desizaun no fó orientasaun ba hotu-hotu hosi kadeia Cipinang) .
FRETILIN labele duni hatán hamoos ninia an rasik ba fó fali fatin ba rekonsiliasaun ida ne’ebé halao ho valores abstratus; labele moos sai beibeik instrumentu iha Xanana nia liman no husik nia kontinua halao de’it ninia politíka individualista. Tamba nia la halo ona parte organizasaun, nia la iha ona obrigasaun ba respeita desizaun ne’ebé órgauns partidu nian foti, ne’e duni la halo sentidu, iha tempu demokrasia nian, atu nia kontinua hanoin katak nia mak mata dalan FRETILIN nian.(Hau fo hanoin fila fali katak iha 2006, nu’udar Prezidente Repúblika, Xanana halo buat hotu-hotu ba interfere iha prosesu eleisaun ba lideransa FRETILIN nian. Maibé, nia la hetan susesu). Ex-líder Rezisténsia lakontente ho ida e’e . Tanba FRETILIN labele sai ona ninia instrumentu, nia bele deit ona buka hatún FRETILIN ninia forsa. Liuliu tamba nia fiar katak nia forte liu FRETILIN rasik. (Nia mehi atu prova ida ne’e iha kompetisaun eleitorál 2007 nian. Maibé nia lakon eleisaun no sai frustradu hosi eleisaun ida ne’e.)
Entaun, atu bele hakás an hasoru FRETILIN nafatin, nia halo aliansa ne’ebé hanaran an nu’udar Aliança da Maioria Parlamentar (AMP) ka diak liu, bolu fali, Aliança da Maioria Perdedora (Maioria ida ke Lakon iha eleisaun).
Tamba nia lakontente ho FRETILIN ninia pozisaun, Xanana nu’udar Prezidente Repúblika nian, uza liuliu ninia tempu ba halo opozisaun ba Governu. Iha 28 Novembru 2002, hafoin restaura tiha Independénsia Nasional , liu tiha fulan balun, iha ninia diskursu ba nasaun, Xanana, uza ninia populismu no demagojia, hodi ható kritika públika ba Governu no nu’udar ator ba novela ida ne’bé la iha enredu no rohan, nia hatete katak nia hakfodak tanba independente fulan nen ona maibee povu sei kiak nafatin. ( Xanana fiar duni katak, ho orsamentu estadu ne’ebé iha de’it dólar amerikanu besik tokun neen nulu no ki’ik liu dala sanulu orsamentu Governu Xanana nian, governu ida uluk bele hamenus kiak iha fulan neen nia laran? Sé nia hanoin hanesan ne’e duni, entaun iha buat ruma aat tebetebes iha nia ulun fatuk). Bele de’it hamenus kiak ho medidas sosiais, ekonómikas, no desenvolvimentu integral no sustentadu ba tempu badak, médiu no, liuliu , iha tempu naruk. Ita la konsegue halakon kiak ho medidas ne’ebé atu hasoru no hamosu situasaun emerjénsia ba beibeik ho hahalok ne’ebé aumenta nível konsumu de’it, ne’ebé povu hétan no uza sasán barak liu , maibé hetan de’it iha tempu ida ke badak. Sé Krize mosu, ita enfrenta. Sé mak konfunde medidas ba konbate (hasoru) krize ho programas ba halakon kiak hatudu de’it katak nia la hatene buat ida.
Xanana hatete horiuluk katak Governu ladún inkluzivu, la rona partidus oposizaun ninia opiniaun , la fó valor ba sosiedade sivil bainhira sira halo manifestasaun iha liurón, etc.
Xanana sai fali Prezidente opozisaun nian. Nia hasai tiha ninia farda nu’udar líder guerilla nian hodi hatais fali kamufladu demokrasia nian no doku másckara nu’udar defensór justisa no direitus umanus nian. Xanana bolu Governu exklusivista , autoritáriu no abuza podér. Xanana halo diskursu hanesan demokrata boot ida, ema povu nian. Nia súbar nia an iha buat sira ne’e nia kotuk , maibé, iha vida real, ita haree momoos hela katak ida ne’e ator ida, ne’ebé kaan podér. Nia mehi ho sistema prezidensialista. Ida ne’e mak orientasaun hatún hosi Kongresu CNRT nian iha 2000. Asembleia Konstituinte foti desizaun oin-seluk . Xanana lagosta. Nia hakarak FRETILIN ida ne’ebé hakru’uk ba nia. Nia la konsege.
Bainhira osan minarai no gas nian hahú tama, Governu hato’o ba Parlamentu Nasional proposta orsamentu estadu nian ho valor dólar amerikanu tókun atus tolu sanulu resin lima. Orsamentu ne’e define momoos oinsá harii infra-estruturas rai ne’e nian, oinsá hadia situasaun veteranus no kombatentes libertasaun nasional nian, faluk sira nian, katuas no ferik sira nian, oan kiak sira nian no oinsá halao dezenvolvimentu rural no komunitáriu nu’udar prioridade aas liu prioridade hotu-hotu. Hakarak hetan metas tuir mai : hetan kreximentu ekonómiku sustentadu 7% , kontrola inflasaun ba 3 to’o 4% iha 2006/2007, harii oportunidade servisu ba ema rihun sanulu to’o rihun sanulu resin lima. Oposizaun hamutuk hotu, tu’ur ka la tu’ur iha Parlamentu Nasional, hili opsaun fahe nasaun no dalan violénsia nu’udar sira nia prátika polítika, hodi sátan tiha orsamentu ida ne’e. Ho ida ne’e, sira hamosu krize 2006/2007 hodi sátan governu labele hahú programa dezenvolvimentu ne’ebé hotu-hotu bele haree katak diak duni no halao ba beibeik no ida ne’e sei hadia povu nia moris no sei halo partidu ne’ebé kaer governu manán fila fali eleisoens 2007 ho rezultadu diak liu ta’an. Tamba ne’e mak ema barak konsidera katak iha duni konspirasaun no golpe hasoru Governu FRETILIN no Prezidente mak halo “atu desizivu” bainhira nia ezije demisaun Primeiru-Ministru nian no hakarak hodi bi’it nia mak tenke hili ema ne’ebé mak kaer fali fatin ida ne’e. Buat hotu-hotu akontese ho de’it objetivu atu kontrola osan minarain nian no sátan FRETILIN atu labele ezekuta programa dezenvolvimentu ba halakon kiak no hadia kualidade vida sidadaun hotu-hotu nian.
Ohin loron, nu’udar xefe governu defaktu nian, nia simu apoiu tomak – pesoal no institusional – hosi Prezidente Repúblika nian , ne’ebé la kole gaba ninia governasaun , sai tiha ona ninia aliadu inkondisional. Dalabarak, hamriik ho ain tutun de’it hodi koalia netik buat ruma diak kona ba governasaun ne’ebé halao nia lala’ok ba fa’an no sosa, husu no fó , ne’ebé la iha planus, la iha programas, ho orsamentu ida ne’ebé sai de’it saku azul boot ida, ho fundu kontinjénsias boot tebetebes, orsamentu ida ne’ebé halo ba gasta arbiru de’it no loke estrada boot ba korupsaun no taka dalan ba fizkaliizasaun efikáz hosi deputadus sira.
Ami haree tuituir saída mak governsaun Xanana halao iha tinan kotuk nia laran. Ho lema “Reforma” no “mudansa”, Komandante horiuluk guerilla nian no líder Rezisténsia ne’ebé ema koñese liuliu iha tinan 80/90, buka obriga ema hatuir de’it ninia ritmu. “Reformas” no “mudansas” ne’ebé hahú uluk ho “ kasa buan sira”; “buan” mak funsionárius no ajentes estadu nian ne’ebé sira identifika nu’udar ema ne’ebé la fila kotuk ba governu ida uluk ninia orientasaun. “Reformas” no “mudansas” ne’ebé konfunde fali dexentralizasaun ho desestruturasaun, ho administrasaun anárkika, ida ne’ebé la iha regras, la iha sistema, ho jestaun fiskal no makro-ekonómika ne’ebé laiha dixiplina. “Reformas” no “mudansas” ne’ebé hatudu deit katak sira tauk pasadu no tauk moos pasadu ninia lalatak. Atu evita perseguisaun ida ne’e, Xanana halai hosi ninia lalatak rasik, lakoi hatán ninia pasadu rasik no hakarak de’it moris iha nakukun laran ne’ebé lalika hatene buat ida,lalika hatene Konstituisaun no leis, moris iha ambiente ida ne’ebé instituisaun estadu fraku hela , halo aliansa polítika kontra-natura , ho korupsaun jeneralizada ba ema ninia mentalidade ho prátika “sosa paz”. Nia halo buat sira ne’e ho “povu nia naran” no, karik presiza , bele halo ema balun , ne’ebé la hein buat ne’e bele akontese, laran taridu no matan-been nakonu. ( iha informasaun katak iha Konsellhu Minisrus ninia reuniaun ikus liu, tinan 2008 nian, sira despede malu ho tanis no laran taridu, ho apelu no súplika ba halao unidade haleu Xanana).
Nune’e, ba ema ne’ebé seidauk hatene, governu Xanana sai hanesan manta suku ho hena pedasuk –pedasuk ne’ebé “AMP’ (Aliansa Maioria Parlamentar) mak hahoris, aliansa ne’ebé hametin ho partidu sira ne’ebé lákon eleisoens, ne’ebé mosu tamba sira iha nesesidade permanente atu hasoru pasadu no governu ida uluk. Tanba ne’e, sira gasta arbiru rikusoin povu nian no, emvezde halo planu no programas ba dezenvolvimentu , hakoi sira nia an ba beibeik ho improvizasaun,( inventa sasan oi-oin) gasta arbiru liu ta’an, halo obras ba taka de’it ema nia matan.Tanba psikoze ida ne’e domina tiha ona nia ka karik tanba ninia angústia, Xanana la konsege iha vizaun integrada ba ninia governasaun. Halo governu sai fali instituisaun social no komersial ba sosa no fa’an, no halo Estadu sai fali klube boot amigus nian, fatin ne’ebé ema bele simu no oferese. Atu bele hametin aliansa ne’e nafatin , nia taka matan ba buat ne’ebé sala, lakoi rona denúnsia korupsaun nian, nune’e impunidade iha dadauk ona abut , no ida ne’e halo ema la fó fiar ba Justisa.
Iha área lala’ok ba haburas rai ida ne’e, nia promete aprova Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian iha fulan tolu nia laran, maibé, liu tiha tinan ida ho balu, nia la konsegue halo leitura loloos kona ba estadu nasaun nian. Xanana hatete buat ne’ebé nia rona, nia rona de’it buat ne’ebé nia hakarak rona, ne’ebé ema bisubisu ba nia tilun, husu ba ema hatete fila fali ba nia no rona fila fali buat ne’ebé ema hatete ba nia, nia hatete beibeik buat ne’ebé nia hatete tiha ona no konvense nia an rasik katak buat sira ne’e tebes duni. Hanesan nune’e mak nia konsola (halo kontente) ninia an rasik.
Ho buat sira ne’e hotu, nia husik ninia aliadu boot, Prezidente Repúblika, Dr. Ramos Horta, mesak –mesak de’it mak gaba beibeik governasaun Xanana nian. Iha Parlamentu Nasional rasik, manta ne’ebé halo ho hena pedasuk-pedasuk ne’ebé hanaran an “AMP” la konsege ona defende ninia governu defaktu.
Tebes duni, Ita haree hela katak sira sobu dadauk sistema no sira ninia inkapasidade ba governa aumenta ba beibeik. Lian hasoru korupsaun aumenta ba beibeik , hanesan tiha fali kulat ne’ebé haburas maka’as hafoin údan tau. Ba ema ne’ebé fó atensaun uituan , buat sira ne’e hotu tama iha sira nia mata-laran. Ema matan-délek moos sente. Ema ne’ebé la haree ka la sente mak ema ne’ebé la koi duni haree ka lakoi duni sente ka ema ne’ebé kúmplise ba situasaun ne’ebé hahú iha 2006 no kontinua to’o ohin loron. Ne’e ridíkulu, lae? Loos duni! Buat sira ne’ebé ita haree durante fulan neen ikus 2007 nian no durante tinan tomak 2008, ridíkulu hotu. (Ezemplu ida mak ne’e. Sira sosa fo’os karun liu no fa’an fali 60% baratu liu. Lakon osan iha negósiu ne’e maibé, dehan fali katak osan sira simu husi atividade faan foos nee aumenta reseita doméstika (ita sosa no faan, lakon osan maibee ita tau fali osan bee ita simu hanesa lukru ida ba ita). Ida ne’e ridíkulu ka lae?).
Maibé, governu Xanana kontinua gaba an ba buat ne’ebé sira halo iha “tempu badak”. Nunka hatete lia oos. Lia loos mak ne’e: iha tinan ida de’it sira gasta ósan hanesan governasaun FRETILIN nian gasta iha tinan lima nia laran, ósan ne’ebé natón ba hahú programa no garante:
- Hadia eskolas hotu-hotu iha Timor-Leste laran no harii eskolas barak liu ta’an;
- Hato’o hahán manas loron ida dala ida ba eskolas hotu-hotu;
- Harii uma ba professor no pesoal saúde nian iha distritus, sub-distritus, sukus no aldeias;
- Hadia asisténsia ba saúde , ho infra-estruturas barak liu, ekipamentu no meius diak liu ba halo diagnóstiku móras nian no tratamentu;
- Hahú no halao polítika nutrisaun iha nasaun tomak ne’ebé liga ho dezenvolvimentu produsaun nasional agro-pekuária;
- Hato’o liu ta’an be moos;
- Halo aproveitamentu diak liu ba be nu’udar fonte renovável ba produz energia;
- Hadia liurón tuan no halo liurón foun kilómetru barabarak;
- Hadia no harii sistema irrigasaun;
- Hadia no harii liurón foun barak liu ta’an;
- Harii uma diak liu iha zona rurál sira no ba ema ne’ebé presiza liuliu;
- Dezenvolve agrikultura nível famíla nian no komunitáriu ho teknolojia natón loloos ba faze dezenvolvimentu iha ida-idak ninia área ;
- Dezenvolve peska semi-artezanal;
- Implementa projetu hadia fila fali sidade Dili no sentru urbanu sira seluk no resolve problema saneamentu báziku;
- Harii indústria ba prosesa produtus agríkultura no peskas nian;
- Harii rede transporte diak liu ba públiku;
- Dezenvolve turismu ho eskala ki’ik no boot no komunitáriu;
- Harii Akademia Múzika no Kultura nian;
- Harii Institutu Médiu ba Desportu;
- Harii Banku ba Kréditu Rurál, etc.;

Karik halao duni, buat sira ne’e hotu kontribui ba fó oportunidade servisu ba ema rihun ba rinhun iha rai laran no fó insentivu ba sector kooperativu no privadu iha área agro-pekuária, peskas nian no produsaun artezanal, ne’ebé presiza hodi hadia kualidade vida sidadaun sira nian no atu iha ekilíbriu balansa komersial diak liu ta’an, tamba produsaun moos aumenta no liu hosi dalan ida ne’e, ita bele hamenus importasaun.

Atu hetan ida ne’e, governu tenke hatene halo planu, programa no halo projetus ba dezenvolvimentu umanu, social no ekonómiku. Presiza moos hasees an hosi “projetizasaun” ekonomia nian tamba dalan ida ne’e insentiva de’it dezenvolvimentu sabraut ida, ne’ebé hakotu de’it iha klaran, anárkiku, no la iha kualidade. Labele konfunde medidas emerjénsia nian ho medidas rekonstrusaun no dezenvolvimentu nian.

Xanana buka tuir deit dalan fásil liu. Hatama ósan arbiru de’it iha ekonomia no hanoin katak dalan ida ne’e mak kontribui ba hamenus kiak. Nia rona, hatete tuir no fiar katak nune’e duni: Nia hamenus ona Kiak tanba nia fahe ósan. Nia konvense nia an tiha ona. Prezidente Repúlika moos hanoin hanesan ne’e karik .

Maibé buat ne’e , nu’udar efeitu makro, bele de’it halo inflasaun aumenta no haburas korupsaun. Ita hotu hatene katak inflasaun no korupsaun hanesan inan ba hahoris kiak. Nune’e, kiak kal hamenus duni, no lalais, maibé, ba ema uituan de’it – ba de’it membrus governu defaktu nian, sira ninia família no amigus ne’ebé besik liuliu sira. Maioria ninia kapasidade atu sosa aihan sei hamenus ba beibeik, la’os deit kuantidade, maibé, ninia kualidade moos tun ba beibeik; kaloria hahán nian, ne’ebé maioria presiza hetan loron-loron, karun ba bei-beik, sae sentavus uituan-uituan. Produsaun nasional sei hamenus liu ta’an tamba la du’un iha kompetisaun. Reforma tributária Xanana nian, ne’ebé hatún impostu no kuaze halo ita nia nasaun sai hanesan tiha paraízu fiskal ida, la hamosu milagre . Presu la tun. Sira du’un tun sae no buka tau sala ba ema seluk (bode espiatóriu) . Du’un “komersiante malandru” sira. (sira la hatene katak ekonomia mak siénsia ida ne’ebé la iha fatin ba milagre. Iha leis, iha regras, iha elementus ne’ebé kataliza (bele hala’o lalais liu desenvolvimento). Maibé la iha milagres. Servisu de’it mak halo dezenvolvimentu lao lalais, hamosu rikeza, haburas kreximentu ekonómiku, fó dignidade no aumenta kualidade vida sidadadun sira nian, hamenus kiak.

Jornal sira hakerek loron-loron konaba korupsaun, nepotismu, governasaun aat.Relatóriu hosi Instituisaun internasional sira labele nonók de’it ona ba realidade xokante ida ne’e. Períodu ba prova ramata ona. Hosi dúvida, moris serteza no serteza mak ne’e: governu Xanana hakfilak Timor-Leste sai nasaun ida ne’ebé la’os sustentável. Ita bele litik apresiasaun ida ne’e no hatete katak afirmasaun ne’e hanesan “atitude colonial” ida. Maibé sé ita haree didiak realidade ohin loron nian, ita haree momoos saída mak akontese. Sé situasaun ida ne’e lao ba oin hanesan ne’e nafatin, tinan ida ka rua ta’an, hau la hatene sé bele iha ema ruma, ne’ebé konxiente uituan, brane nonók de’it. “Ita nia rain lakon dadauk ona nia identidade, sai dadauk ona hosi nia dalan; Estadu lakon dadauk ninia estruturas; sentidu sidadania tun liu tamba ema hein de’it governu ninia apoiu uituan ba moris, ka moris nonók de’it tamba tauk hatete sai katak sira la haksolok buat ruma. La’os ho hahalok ba aumenta dependénsia, mak ita liberta povu. Ema halo konfuzaun bainhira dehan katak ita iha paz tamba deit la iha violénsia fízika, katak ita iha estabilidade tamba sidadaun sira nonók hela, maibé nonok ne’e bele signifika tauk koalia.

Ita hetan sorte(? ). Loos duni. Natureza, fó ba ita, la’os atu fó beibeik de’it ba ita, reseita hosi minarai no gás ne’ebé sai hanesan kréditu ida ba dezenvolvimentu. Maibé governu Xanana la iha hahalok responsável ba buat sira ne’e tanba halo de’it politika gasta osan arbiru de’it no ida ne’e sei hakoi de’it Fundu Minarai. Xanana la hatene oinsá halo jestaun ba reseita naun-renovável ( ne’ebé labele hafoun fila fali). Oinsá iha beibeik reseita ida ne’e atu fó benefísiu ba jerasaun hotu-hotu, ohin loron nian no aban bain-rua nian. Reseita minarai nian sai hanesan fini ba ita. Ita tenke harii kondisaun ba kuda fini ne’e, hodi nia fó fini beibeik ba ita. Xanana konfunde kuda ho hakoi. Governu Xanana moris iha kontradisaun. Nia hanoin katak gasta osan barak signifika halo barak. Nia halo buat hotu-hotu ba gasta hodi bele hatete katak nia ezekuta ona orsamentu no atu sente katak nia halo barak ona. Gasta hodi bele hatete ba Parlamentu katak nia ezekuta duni orsamentu.

Xanana iha ódiu ba “carry over” ( transfere ósan hosi orsamentu tinan uluk nian ba orsamentu tinan oin nian). Ami hanoin katak nia atu mosu ho solusaun májika ruma. Xanana hato’o ninia reseita hanesan ne’e: Medida uluk liu: sósa, sósa barabarak durante fulan rua ikus liu molok tinan fiskal ramata. (nia la foti ona problema armazén nian , maibé, uluk Xanana uza argumentu ida ne’e ba fó kontratu ba ninia kolaboradór besik liu nia, GS, ho valor dólar amerikanu liu tókun sanulu resin hat hodi sosa fo’os). Agora ho dólar amerikanu tokun ba tókun, nia la koalia ona kestaun armazén nian. Importante mak gasta ósan).

Rezultadu: la iha “carry over” ósan nian. Nia prefere halo “carry over” fo’os nian, óleu hán nian, simentu nian, kareta nian, tratór nian etc… sasán ne’ebé bele lakon de’it ka sei aat de’it ho tempu; tamba sasán sira ne’e simu subsídiu estadu nian, sei liu fronteira no ema sei fa’an baratu de’it ba rai viziñu Indonézia ; iha moos “carry over” meius transporte no servisu nian , no la kleur ta’an, sei kontribui ba hasae dezpeza públika ka sei aumenta moos “reseita doméstika” , bainhira sira fa’an sukata (be si tuan) sira , iha fulan neen to tinan ida nia laran. Jéniu hanesan Xanana Gusmão de’it mak bele inventa buat ida ne’e!! Medida tuir fali: reorsamentasaun ka tau fali osan “carry over ” nian ba orsamentu tinan foun nian. Ida ne’e signifika katak sira gasta ósan hotu-hotu ne’ebé tau ba despezas bens no servisus no rekorentes sira seluk; kona ba kapital dezenvolvimentu , sira hakotu projetu, tau fali osan ne’ebé sei iha ba orsamentu tina foun nian no hein de’it Parlamentu Nasional aprova orsamentu foun, hodi kontinua halao projetus sira ne’ebé hakotu iha klaran. Tamba Parlamentu bele de’it aprova orsamentu 2009 iha final fulan Janeiru nian, Xanana dada orsamentu tinan 2008 nian to’o fali Feveriro 2009. Nia halo buat sira ne’e hotu atu prova katak sei la iha “carry over”. Atu lalika temi buat seluk moos, hau hatete de’it, ida ne’e keta injenuidade karik! Ida ne’e ridíkulu tebetebes ! Maibé, Xanana no ninia grupu aprezenta buat sira ne’e hotu hanesan produtus hosi sira ninia jenialidade koletiva.

Durante fulan rua ikus liu tinan 2008 nian, sira halo despezas, maibé, la iha planu no programa ruma. Sósa, sósa ta’an. Ró sanulu resin rua to’o sanulu resin lima forma iha tasi laran no hein loron lubuk ida atu ida-idak hatún ninia naha. ( hau nia laran taridu haree, Iha kalan Natal nian no fim-do-ano nian, ahi lakan iha ró sanulu resin lima ne’ebé pára hela iha tasi laran, iha Dili nia oin. Labarik sira keta bele fiar karik katak pai ka vovô Xanana halo’o milagre ida ta’an. Nia harii árvore Natal sanulu resin lima no husik prezépiu sanulu resin lima namlele iha tasi laran no kal hatu’ur Reis Magos iha golfiñus no lafaek nia léten. Tebes duni, árvore natal no prezépiu ne’ebé namlele iha tasi, harii ho gostu liu duke sira ne’ebé harii iha Palásiu nia oin; sira ezajera tau ahi-oan lakan kahor ho kór oin-oin ,maibé, hatudu de’it katak sira halo festival ida ho gostu mos laiha tebetebes. (Natal, loron moris Jesus Cristo nian, merese arte diak liu no sentidu armonia diak liu entre ahi no kór, enkuadramentu ambientál diak liu, maibé, lalika gasta ósan arbiru dei’t no sósa sasán ne’ebé ladun importante hanesan fali riku-na’in foun sira ne’ebé la hatene ósan ninia valor. Labele konfunde fé ho medidas ba taka de’it ema nia matan).

La’os deit halo kompras, sira halao moos servisus última ora nian. Liurón Dili nian ne’ebé seidauk presiza hadia barabarak, sira fui fila fali alkatraun, iha nakukun laran no údan laran. ( servisu iha kalan nakukun no ida ne’e hatudu tuir dalan nebee katak la iha trasparénsia bainhira prepara projetus no halo adjukasaun obras nian mos tuir dalan nakukun). Maibé, liurón ba distritus no sub-distritus monu tuituir malu de’it no súsar tebes ba kareta liu hosi ne’ebá.( Nune’e, ba 2009, diak liu governu Xanana sósa de’it elikópteru hodi lori “ lori primeiru ministru no ninia vise, ministrus, vise-ministrus, sekretárius estadu” no deputadus sira. Ida ne’e bele hasae sira nia estatutu. Hau fiar katak sira sei sente seguru no importante liu. Iha liurón ba halo saída, iha ponte ba halo saída, sé ita iha ósan ba sósa elikópeteru? ). Iha kareta barabarak ba halo saída, sé la iha liurón? Sé gasta ósan signifika halo barak, saída mak sátan sira atu substitui kareta polítiku sira nian ho fali elikópteru? Saída mak sátan sira sósa avian prezidensial ka jatu ezekutivu ba politikus boot (altos dignatários) sira sae bainhira sira halo viájen ba tasi-balun?

Xanana hanoin katak nia halo barak ona. Hasees husi sasan sira nia halo hodi kontinua de’it servisu tuir polítika governu uluk nian, la’os deit hosi governu, maibé hosi estadu tomak moos, kona ba apoiu ba kombatentes libertasaun nasional sira, faluk sira, oan kiak sira, katuas no férik sira , sidadaun ne’ebé mukit liu, liu hosi rekoñesimentu no pensaun oin-oin , ita bele husu sa ida tan? Ita haree tuir mai saída mak governu Xanana halo duni no ne’ebé sira uza ba gaba an:

Kestaun deslokadus nian:

Governu Xanana uza solusaun ba deslokadus sira ninia situasaun nu’udar sira ninia bandeira ida. Nia gaba an rasik katak nia rezolve ona kestaun ida ne’e. Tebes duni, sesé de’it mak mai Dili. tuituir malu, iha tinan 2006/2008, Karik mai fali Dili ohin loron, bele haree katak buat balun oin seluk ona. Laiha ona kampu deslokadus ne’ebé boot liu hotu-hotu, ne’ebé harii besik iha aeroportu internasional Presidente Nicolau Lobato nia oin. Sé hela bainbain iha Hotel Timor, bele haree moos diferensa boot tebetebes ida. Laiha ona deslokadus besik iha hotel ne’ebé diak liu hotel hotu-hotu iha Timor-Leste tomak. ( Fatin ne’e haleu tomak ona ho kalen zinku. Xanana entrega jardin ne’e ba ninia amigu Hércules , sidadaun indonéziu ne’ebé Timor-Leste nia oan, ne’ebé ema koñese no tauk tanba nia hahalok nu’udar xefe grupu ba “cobransas difíceis” ( obriga ema selu osan) iha Jakarta.Foin lalais ne’e ema kaer nia no nia hetan akuzasaun katak nia halo omisídio iha Indonézia. Maibé Governu Xanana konsidera nia VIP (ema importante tebetebes). Kampus balun Dili nian moos mamuk ona. Ne’e diak. Maibé sira hakotu loloos problema ne’e? Ema ne’ebé foo volta Dili no sai hosi Dili ba Manatuto hetan fali situasaun oin-seluk. Kampu Metinaro nian sei nafatin hela. Ema ne’ebé okupa hela kampu ida ne’e lakoi troka ósan ho sira ninia seguransa. Sira la sente katak iha ona garantia ba sira nia seguransa bainhira sira fila fali ba bairru ne’ebé sira hela horiuluk.

Saída mak halo deslokadus balun sai hosi kampus? Primeiru tamba sosiedade tomak hakarak duni sira fila fali ba sira nia hela fatin ka ba fatin foun ne’ebé sira hatán ba hela. Segundu, tanba deslokadus rasik la iha ona kondisaun ba moris iha kampus sira ne’e. Terseiru, tanba tempu moos ajuda hamenus konflitus barak.Kuartu, tanba naran deslokadu diskrimina sira no hasees sira hosi sosiedade Dili nian. No ikus liu, tamba ema oho tiha ona Alfredo, ninia grupu kaer tiha ona no tanba “petisionárius” sira simu ona kompensasaun hosi governu Xanana ba servisu ne’ebé sira halo iha 2006/07. Maibé kampu deslokadus iha Metinaru mak sui generis. Tamba harii dook hosi Dili, besik Sentru Instrusaun FALINTIL-FDTL nian, delokadus sira iha ne’ebá sempre sente seguru liu.

Sosiedade tomak hakarak hakotu duni kampus deslokadus ne’ebé harii ho kondisaun aat tebetebes. Maibé prinsípiu fundamental mak ne’e: estadu devia halo buat hotu-hotu ba fo fali direitu ba deslokadus sira hela iha uma ida ké di’ak no halao fali sira ninia vida bainbain nian no integra fila fali iha sosiedade ho garantia seguransa nian.

Maibé Xanana , dala ida ta’an, hili dalan fásil liu – selu de’it famílias deslokadas ba husik kampus . Prosesu pagamentu hatudu katak sira la halao ho transparénsia.
( iha informasaun katak ema ne’ebé la’os delokadus no ne’ebé uma la sunu, simu moos ósan no dalaruma, família ida simu ósan dala barak ba uma ida ne’ebé estraga.Maibé ne’e kestaun ida ne’ebé presiza investiga hodi haree iha ka laiha korupsaun, iha ka laiha nepotismu, ka tamba de’it inkapasidade ba organizasaun no administrasaun).Kestau ne’ebé ita foti ohin mak tenke haree sé solusaun ne’ebé hasai ne’e diak duni ka lae. Ami duvida. Ami duvida tamba deslokadus barak ne’ebé husik sira ninia kampu, seidauk iha uma ba hela, la iha fatin ba hamahun sira, la iha rai ba hela. Balun tanba la iha uma ba hadia, balun tanba ósan ne’ebé sira simu la to’o ba hadia sira nia uma no balun, tamba hanoin hatuir Xanana ninia ezemplu, hili dalan fásil liu: uza ósan ne’ebé sira simu ba buat seluk, hanesan sósa motorizada ida, kabeen, halo viajen, etc.. Tenke haree dalan ne’e sustentável ka lae ba sira nia vida ka ida ne’e la’os imprtante? Importante liu goza ósan enkuantu iha.

Deslokadus balun hili opsaun sira ne’ebé alisiante liu. Okupa ema nia rain no monta tenda ka harii barraka ida iha ne’ebá. Ho hahalok ida ne’e sira hamosu konflitu foun. Ida ne’e hanesan bomba-relójiu ida. Ita haree hanesan nia fila kotuk hela ba ida ne’e no hasees an hosi responsabilidade tanba nia hetan ona solusaun ba selu de’it. Nia selu deslokadus sai hosi kampu deslokadus. La’os ba sira hadia fila fali sira nia vida ho dignidade. “Agora , ida-idak haree ninia an rasik, Maromak mak haree hotu-hotu”. Nia promete resolve kestaun deslokadus to’o Dezembru 2007. Liu tiha tinan ida ho balun, ita kontinua nafatin ho problema ida ne’e. Ita hela de’it ho solusaun kosmétika à la Xanana : importante muda de’it faxada ka halo buat ruma ba taka de’it ema nia matan.
Fim I Parte





terça-feira, 13 de janeiro de 2009

2008: O ANO DO ESCANGALHAMENTO DAS INSTITUIÇÕES DO ESTADO (2)

Por MARI ALKATIRI - (II Parte)


A Questão dos “Peticionários” e do Alfredo Reinado

Falávamos das questões de que o governo Xanana se vangloria e apresenta como sucessos da sua governação. Uma delas é a questão dos “peticionários”. Para quem não sabe, “peticionários” são um grupo de ex-soldados que abandonaram os quartéis em princípios de 2006, alegando serem vítimas de práticas de discriminação no seio das F-FDTL (Falintil-Forças de Defesa de Timor-Leste).
Tudo começou em Fevereiro de 2006, quando um grupo de cerca de cento e cinquenta soldados (oficiais, sargentos e praças) da chamada zona ocidental “Loro Monu” de Timor-Leste decidiram abandonar os quartéis com reivindicações de que vinham sendo alvos de práticas de discriminação levadas a cabo por alguns oficiais do Comando das F-FDTL originários dos Distritos mais a leste do país. Este grupo de soldados apresentou um abaixo-assinado endereçado ao Presidente da República sob a forma de uma “petição”. Daí passaram a ser conhecidos pelo nome de “peticionários” .
Xanana, como Presidente da República, foi logo o primeiro a ser solicitado para tratar desta questão e fê-la prontamente, usando de todo o seu ascendente, exigindo o regresso aos quartéis dos mesmos soldados e aceitando a criação de uma Comissão das F-FDTL para investigar o caso. Mais disse que, se os mesmos não regressassem, seriam todos expulsos da Instituição (vide relatório da Comissão de Notáveis).
Na verdade, após a decisão feita pelo então Presidente da República, só parte dos “peticionários” regressou aos quartéis. Mesmo com estes não se chegou a acordo sobre a sua sujeição ao processo de investigação dirigida pela Comissão das F-FDTL. Poucos dias depois, voltaram a abandonar o quartel, trazendo consigo mais e mais colegas, totalizando um número de quinhentos e noventa e três (593), equivalente a quarenta por cento (40%) dos efectivos das F-FDTL.
No vai e vem sem fim de acusações e desmentidos, de exigência do Comando das F-FDTL para que os “peticionários” se apresentassem para investigação e da recusa destes de o fazer, o Primeiro-Ministro propôs a criação da Comissão de Notáveis com representantes indicados pelos diferentes órgãos de soberania, pela sociedade civil e pela Igreja Católica. A Comissão foi criada com o objectivo de apurar a verdade dos factos sobre as alegações de discriminação apresentadas pelos peticionários e de recomendar soluções.
No entanto, as recusas de serem sujeitos à investigação mantiveram-se, tornando o trabalho da Comissão muito difícil de se realizarem. A situação piorou ainda quando o Comando das F-FDTL decidiu expulsar todos os “peticionários” das F-FDTL. Posteriormente, a 23 de Março de 2006, o Presidente da República Xanana Gusmão, de regresso de uma visita a Portugal, endereçou uma mensagem à Nação onde critica, de uma forma acutilante, a decisão do Comando das F-FDTL. Critica, igualmente, o Ministro da Defesa. Usando do sarcasmo e do humor negro como armas, entendidos por cada um à sua maneira, uns à letra e outros fazendo a leitura nas entre-linhas, resgata as alegações de discriminação dos “peticionários”, incorpora-as num novo conceito de divisão do país onde o Leste passaria a ser constituido por três Distritos e o Oeste por dez, com inicio em Manatuto e fim em Oé-Cusse. Neste mesmo dia, rebenta efectivamente o conflito Leste/Oeste com o escalar da violência nos diferentes bairros de Dili.
Esta inesperada divisão do país rapidamente encontrou terreno fértil na PNTL (Polícia Nacional de Timor-Leste), com o Comando deliberadamente a discriminar os elementos dos três distritos mais a Leste do país o que conduziu posteriormente à implosão da instituição. Milhares de cidadãos viram-se forçados a abandonar as suas casas e bairros a procura de maior segurança. Apareceram, assim, os campos de deslocados internos.
Em relação a questão dos “peticionários”, nem sempre o Presidente da República e o Primeiro-Ministro se mostraram de acordo relativamente ao sentido a dar para o encontro de uma saída, facto que tornou evidente a existência de conflitos institucionais entre o Presidente e o Primeiro-Ministro, as F-FDTL e a PNTL.
Ficaram, deste modo, as Forças de Defesa com menos quarenta por cento dos seus efectivos, a Polícia dividida, a Liderança política em conflito, as F-FDTL e a PNTL em choque, o País partido em dois, política e socialmente, os cidadãos sem qualquer garantia de segurança. E tudo começou com o aparecimento dos “peticionários” mas, tornou-se mais incontrolável após a declaração do Presidente da República de 23 de Março de 2006. Por isso, a solução desta questão era, e é, essencial para garantir o retorno à vida normal, à unidade nacional, à paz e à estabilidade, condições sine qua nom para a reconstrução e o desenvolvimento do país.
Mas a solução deve ter em consideração as raízes do problema raízes que são de natureza eminentemente política e institucional.
Vejamos então como o governo Xanana tratou e resolveu a questão:
Durante cerca de dois anos, fomos assistindo a diálogos de toda a ordem e a todos os níveis em busca de uma solução para o fenómeno, sem qualquer sucesso. Na verdade, continuava o grupo dos “peticionários” a reivindicar a demissão dos principais Comandantes das F-FDTL e exigir o reingresso dos cerca de seiscentos elementos seus às Forças. Por outro lado, o Comando das Forças tornou sempre claro que nunca aceitaria o regresso dos “peticionários” às Forças, exigindo que justiça fosse feita, considerando os mesmos como desertores. Perante duas posições tão antagónicas, reconhecemos que, encontrar uma solução de compromisso era extremamente difícil, senão mesmo, impossível. A acrescentar a tudo isto apareceu o fenómeno Alfredo Reinado (verdadeiramente a reinar) e o seu grupo. Apresentava-se como um grupo que nada tinha a ver com os “peticionários”. Dizia o Alfredo no início, i é, quando a 3 de Maio de 2006 decidiu (ou foi ordenado?) abandonar o Quartel da Polícia Militar rumo às montanhas, que a sua atitude tinha a ver com o facto de as F-FDTL terem sido chamadas pelo Primeiro Ministro a intervir no dia 28 e 29 de Abril de 2006 e que desta intervenção teria havido “massacre” de sessenta “peticionários” na zona de Taci Tolo. (A ser verdade então houve ressurreição em massa para posteriormente receberem dinheiro. Nenhum “peticionário” faltou). Coincidentemente, o Presidente da República Xanana Gusmão também parecia querer acreditar na versão do massacre. A Comissão Internacional de Investigação chamada para investigar a crise, no seu relatório, tornou claro que “não houve massacre”.
Na verdade, Alfredo gradualmente se foi afirmando como Líder visível e operacional, rosto mediático de todos os elementos que abandonaram os quartéis das F-FDTL, incluindo os “peticionários” e que tinham como principal objectivo a demissão e a prisão do Primeiro Ministro. Afirmava publicamente ainda continuar a pertencer às Forças e que só obedeceria ao comando do Comandante Supremo, a saber, o Presidente da República. Esta situação prolongou-se até (onze) 11 de Fevereiro de 2008.
Já com Dr. Ramos-Horta como Presidente da República e Xanana como PM de facto também a novela do Alfredo Reinado continuou com o Presidente da República a defender a continuação da via do diálogo e Xanana cada vez menos convencido da eficácia da via escolhida.
Quando Alfredo começou a sentir o tempo a avançar contra ele, em Novembro de 2007 decidiu fazer declarações, afirmando estar pronto a denunciar os seus verdadeiros mandantes. Garantiu que tudo fez, e tudo aquilo que fez, desde o abandono do quartel até a data da declaração, fê-lo sob as ordens de outros e que estaria pronto para publicamente apresentar os seus nomes. Verdade ou não, isto foi dito e amplamente divulgado. Alfredo teria arriscado demais?
A oportunidade de ouro surgiu precisamente em Fevereiro/Março de 2008 com a morte do Alfredo no ataque à residência do Presidente da República e com o atentado à vida do próprio PR. Um ataque misterioso e que surgiu precisamente no momento em o Presidente da Republica falava de uma Lei de amnistia e de um acordo global entre a FRETILIN e os Partidos da AMP.
O governo Xanana reagiu aos atentados de uma forma pronta, criando o Comando Conjunto F-FDTL-PNTL e colocando estas duas Forças no encalço do grupo que passara a ser liderado pelo Gastão Salsinha. Não obstante a grande mobilização de homens, mulheres, armas e um grande aparato logístico, na verdade, a operação teve mais carácter político do que militar. Nenhum tiro foi disparado. Prevaleceu o diálogo e a capacidade de persuasão. Foi uma operação limpa e muito bem sucedida.
Ironicamente, o único Partido que modo formal e público apoiou a constituição do Comando Conjunto, embora sempre com a ressalva de se evitarem mais mortes, foi a FRETILIN.
Mas qual a razão desta operação só ter surgido após o atentado ao Presidente da República e a morte do Alfredo? Se tivesse acontecido mais cedo talvez o Alfredo estaria aindo hoje vivo e assim poder contribuir a encontrar a raiz política de toda a crise e ajudar a encontrar uma solução mais global e mais duradoira.
Se razão outra não existia, queremos crer que a raiz de todo o problema não ter sido resolvido mais cedo – diria mesmo quando o problema apareceu em 2006 – foi simplesmente porque havia conflito de posições dos diferentes órgãos de soberania do país em torno da questão, particularmente entre o Primeiro Ministro e o Presidente da República.
Quem governa no dia-a-dia sempre procura reafirmar a autoridade do Estado.Quem quer exercer o poder mas não governa, mas se opõe ao Governo, tudo procura encontrar para enfraquecer o Governo.
Deste modo, quando existe um Presidente que sistematicamente faz o papel de oposição ao Governo, em momentos decisivos de reafirmação da autoridade do Estado, normalmente surge o bloqueamento, abrindo caminhos para conflitos institucionais. E foi o que aconteceu em 2006. Em finais de 2007 e 2008, também se notavam diferenças de abordagem da questão entre o Presidente da República e o Primeiro Ministro de facto. E esta diferença crescia a olhos vistos. Mas de modo algum poderia chegar a abrir um conflito institucional. E o 11 de Fevereiro veio abrir caminhos para a diluição das diferenças de métodos na abordagem da questão.
O tempo de recuperação no Hospital de Darwin do PR permitiu ao Xanana assumir o Comando do país e avançar como se devia avançar na operação de encalço aos rebeldes. Este acto teria sido possível sem o trágico acontecimento de 11 de Fevereiro de 2008? Duvidamos. Só que o mistério de 11 de Fevereiro continua por se revelar. É possível algum dia sabermos a verdade? Na realidade Alfredo morreu. Grupos armados a desafiarem a autoridade do Estado não mais existem, pelo menos no activo. O que virá a seguir?
Morto Alfredo só restava capturar o grupo liderado por Gastão Salsinha e desmantelar os “peticionários”. Não foi difícil a operação de captura (misturada embora com actos inéditos de grande recepção do grupo no Palácio do Governo e de concessão aos mesmos de um estatuto de reclusos muito especiais). Alguns até já receberam grandes somas de dinheiro. O que está por detrás destes pagamentos? Estamos perante uma verdadeira teia de aranha de mistérios e mais mistérios.
O Parlamento Nacional aprova uma Resolução exigindo a constituição de uma Comissão Internacional de Investigação. O governo Xanana discorda e faz tábua raza da Resolução, desautoriza o Parlamento Nacional.
Compete agora a Justiça assumir a sua quota-parte do trabalho de encontrar a verdade material dos factos, julgar e decidir. Se o governo depois irá respeitar a decisão ou não, tudo dependerá. Se vier de encontro às suas expectativas, certamente que baterá palmas. Caso contrário, o mais certo é ignorar a decisão.
Em relação aos “peticionários” a realidade é bem diferente. A maior parte do grupo que, repentinamente, cresceu de quinhentos e noventa e três (593) para mais de setecentos, ainda mantinha no inicio, quando foram todos agrupados durante semanas em Ai-Tarak Laran, a exigência do retorno às F-FDTL. Colocados num campo guardado fortemente pelas Forças de Defesa e Segurança, limitados na sua movimentação para fora do campo, foram sendo influenciados no sentido de aceitar outras soluções e que abandonassem a sua exigência de regresso às Forças.
No fim, a solução foi, mais uma vez, pagar, compensar o trabalho por eles desenvolvido em 2006/07, trabalho que abriu caminho para a alternância governativa.
Para quem acha que em democracia tudo deve ser feito para se provocar a alternância governativa (se necessário usar da violência como arma política) e, mais ainda, para quem esteve a incentivar toda a crise em 2006/07 para mudar o Governo, deve(m) hoje estar convencido(s) que contribuíram de uma forma decisiva para a consolidação da democracia em Timor-Leste. Não me admirava nada que haja aqueles que assim pensam. Mas o que é feito do país? Democracia em Timor-Leste é hoje um conceito vazio de conteúdo e de valores, uma aberração política. Vivemos de uma fachada. O facto de ainda poder publicar artigos desta natureza pertence a esta fachada.
Mas voltemos a questão dos “peticionários”. Aqui ainda podemos levantar várias questões. Será que a solução encontrada é sólida? Os ”peticionários” abandonaram Aitarak Laran, cada um com mais de oito mil dólares nos bolsos. Durante um tempo limitado têm dinheiro para gastar. Mas, por quanto tempo mais?
Por outro lado, o que é feito do sentido de equidade e de justiça. Os que abandonaram os quartéis foram compensados. Que tipo de recompensa é dispensado aos soldados (praças, sargentos e oficiais) que se mantiveram nos quartéis? Esta forma de se resolver um problema tão grave não abrirá um precedente muito negativo para a disciplina nas Forças? Não digo que possamos voltar a assistir a um abandono dos quartéis por centenas de elementos das F-FDTL. Rezo para que isto nunca mais volte a acontecer. Mas refiro-me a questão de disciplina em geral. Em última análise soluções como aquelas que foram encontradas enfraquecem o Comando, debilitam o controle, ferem a coesão das Forças, reduzem a sua eficácia, etc.
E o que foi feito do sentido de justiça, valor mais sublime de um Estado de Direito Democrático? É sabido que elementos das Forças reponderam perante o Tribunal e alguns foram condenados e cumprem pena de prisão. Os principais comandantes das F-FDTL estão a responder perante à Justiça. Não existem aqui dois pesos e duas medidas no tratamento das questões relacionadas com a crise? A falta de equidade no tratamento desta questão em nada ajuda a garantir a consolidação da paz e da estabilidade. Tudo isso é grave demais para poder ser uma boa solução para um problema tão sensível. O país vive na incerteza, suspenso.
Mais especificamente em relação aos “peticionários” será que assumiram que a compensação financeira é a solução última e final para as suas reivindicações? Abandonaram todas as suas exigências? O que poderá acontecer quando o dinheiro acabar, as motos se avariarem, a família habituada a viver mais folgada a sentir de novo as exigências reais da vida no país real e a não poder resolver os seus problemas do dia a dia?
Esta é ainda a nossa maior preocupação. Não vemos na solução encontrada de compensação financeira algo de estruturante. Não vemos, nem política e nem programa que garantam aos “peticionários” uma reinserção integral na sociedade e que permita a sua participação no desenvolvimento de uma actividade económica e social sustentada. Por isso, não acreditamos que a solução abra caminho para a estabilidade pessoal e familiar, condição essencial para os beneficiários participarem activamente no processo de desenvolvimento da sua respectiva comunidade, núcleo incontornável para o desenvolvimento local, regional, distrital e nacional. Se pessoal e familiarmente não há estabilidade, então que tipo de solução é esta?
Obs: É verdade. Esqueci-me. A solução traz uma vantagem para o Xanana e o seu governo. Ajudou-os a executar o Orçamento, a combater o “carry over”. Talvez seja mais um acto de genialidade colectiva.
Fim da II parte

sábado, 10 de janeiro de 2009

RESPOSTA DO F.A.F.C À ENTREVISTA DO FÉLIZ DE JESUS (Presidente da ATC)

Em primeiro Lugar queriamos dar os nossos sinceros parabens ao compatriota Felix de Jesus por tudo que fez para a ATC. Além de ser uma pessoa muito humana e humilde tem muita capacidade intelectual e associativa.

Em segundo lugar, como o jornalista da ATC e o próprio Félix falaram do FAFC, gostariamos de clarificar algumas situações que ainda lhes permanecem confusas sobre a existência deste grupo.

Acusamos o jornalista da ATC de não conhecer bem os objectivos do FAFC, cometendo um erro ao inventar que este existe como uma associação paralela à ATC e que tem como objectivo promover o debate académico.

O Félix foi assediado facilmente pela pergunta, ficando receptivo com a afirmação e dizendo o que disse sobre o FAFC, pondo em causa a qualidade e a estrutura deste. Até culpou conscientemente o FAFC pela falta de aposta dos membros da ATC nos desafios lançados pela mesma. Pior ainda quando perpectivou que o FAFC se movia para a zona de prejuízos. É intolerável este jeito de indignificar o FAFC sem saber a priori os verdadeiros motivos e objectivos do FAFC.

O FAFC pertence aos estudantes que se assumem livremente como simpatizantes e militantes da Fretilin. Não nasceu para perturbar a ATC, muito menos bloquear as suas actividades, pois não é uma associação paralela à ATC como entendem o jornalista e o compatriota Félix. Não se anexa nos objectivos do FAFC a intenção de competir com a ATC nem mesmo passa pela cabeça dos membros do FAFC cometer actos genéricos. Há uma grande diferença entre a ATC e o FAFC. As actividades realizadas no FAFC são de caracter político. Os debates académicos têm esta categoria, pelo que não é preciso confundir com os debates realizados na ATC.

Os membros do FAFC percebem perfeitamente os motivos e objectivos do nascimento deste forum. Não cabe aos outros julgar a qualidade do FAFC, porque este trabalha para um interesse comum. Interesse este que é diferente do da ATC. Mas, a diferença de interesses não pode ser o motivo para desvalorizar a qualidade do FAFC, muito menos por alguém de fora.

Já sobre a falta de aposta nos desafios lançados pela ATC, por exemplo, para apresentar trabalhos académicos, o FAFC não tem nada haver com o problema. O FAFC tem os seus próprios programas e calendários para cumprir sem provocar a ATC. Todos sabem disso, pelo que ao acusá-lo como o responsável do abrandamento do desafio referido, revela uma falta de modestia e de maturidade.

Coimbra, 10 de Janeiro de 2009
Fórum Académico da Fretilin em Coimbra (F.A.F.C)

Para mais informações, contacte a Direcção do F.A.F.C

quarta-feira, 7 de janeiro de 2009

FRETILIN
KOMUNIKADU BA IMPRENSA
Dili, 5 Janeiru 2009 FRETILIN: Presize Investiga Manipulasaun ba
"Kontratu Prado sai Pajero"

Xefe Bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasional, Aniceto Guterres ezigi investigasaun husi Provedor Direitus Humanus no Justisa ba prosessu sosa kareta ba deputadus neebe Bankada FRETILIN kontra makas no vota kontra iha plenaria. Xefe bankada FRETILIN koalia liafuan hirak nee ohin bainhira hasoru malu ho jornalista balun iha Dili, ohin loron 5 Dezembru 2009. "Ema barak husu ona baa mi, tamba sa mak kontratu halo atu sosa Prado 65 ho folin ida, maibe depois Pajero mak mai fali? Ami mos ezigi presiza investiga tamba sa mak Prado sai fali Pajero? Se mak manan, se mak lakon ho manipulasaun ba kontratu original?" dehan Guterres iha Dili ohin. "Ita hare ba dokumentus no prosesu sosa kareta ba deputadus. Husi nee ita hare kedas katak presiza duni investigasaun klean. Iha buat barak neebe presiza esklarese. Ita hare ba kontratu neebe ami hetan ho data loron 8 Maiu tinan 2008, entre Director Parlamentu Nasional nian ho diretor kompania Midori Motors Company, naran Kim Jungwoo. Depois ita hare ba surat Sr. Vicente da Silva Guterres, Vice Presidenti Parlamentu Nasional neebe hakerek iha 5 Maiu 2008 ba Sra. Emilia Pires, Ministra de facto Finansas. Surat ida nee 'Justificacao de Ajuste Direto' kona ba sosa kareta hirak nee. Iha surat ida nee Vice Presidenti Parlamentu hakerek momos katak atu sosa kareta ba deputadus ho folin US$2,171,000.00, tuir pagamentu rua, ida US$910,000.00 no tuir mai US$1,261,000.00." Sr. Aniceto Guterres hatutan katak tuir artigus balun neebe hakerek iha kontratu sosa kareta ba deputadus 8 de Maiu 2008, Midori Motors iha direitu atu simu pagamentus rua ho total US$2,171,000.00 bainhira sira entrega ba Parlamentu Nasional kareta 65, no hakerek momos iha kontratu katak kareta 65 nee iha marka "Toyota, type Land Cruiser Prado, LJ120 R/L GKMEE 3.0D, 4 cylinder, 5-door, Manual Transmission", no hamutuk ho "manutensaun gratis ba tinan ida". "Hakerek klaru los iha kontratu katak Parlamentu atu simu Prado 65 ho folin diak no kondisoens furak los. Maibe hanesan ita hotu hatene, maske iha kontratu atu sosa Prado 65, agora kompania hatama fali Pajero. Ita hotu mos hatene katak Prado kualidade diak liu, no nia folin aas liu Pajero. Tansa mak iha mudansa hirak nee? Nee hatudu manipulasaun bot ba kontratu. Tamba nee mak ami ezigi investigasaun klean lalais ida liu husi Provedor, no ami sei haruka iha semana nee nia laran ba nia," dehan Guterres. Guterres dehan katak bankada FRETILIN hola desizaun hodi uluk kedas katak deputadu FRETILIN la simu kareta Prado ka marka seluk nudar deputadu individual tanba razaun barak, liliu tamba FRETILIN la simu katak ida nee mak prioridades aas liu horas dadaun, bainhira Povu barak seiduak hetan kondisoens basikus moris nian barak hanesan uma no bee no hahaan loroloron. "Maibe ami kestiona mos uluk kedas tamba sa mak sosa kareta liu husi 'single source' ka 'fo deit' no la halo tender. Hodi tender deit mak bele hetan folin diak no evita KKN. Razaun nee mos hatudu baa mi katak, deputadus AMP ansi liu atu hetan benefisiu ba a'an uluk no la kuidadu ho Povu nia osan." "Kontratu mos subar. Presidenti Parlamentu la hatan ba deputadus sira husi bankada partidu balun iha parlamentu bainhira sira husu kopia kontratu ida nee. Ikus liu ami hetan duni kopia husi dalan informal. Maibe ami la hetan husi presidenti parlamentu neebe lolos tenki se nia atu halau nia knaar ho transparensia. Iha debate orsamentu nia laran nia nega fali atu fo sai. Agora mak ami hatene tamba sa mak nia la fo sai dokumentus kontratu nee. Tamba iha irregularidades barak neebe presiza investiga," dehan Guterres. Iha semana molok Natal meza parlamentu nasional hahu fahe kareta Pajero kor metan ba deputadu balun ona, agora lorloron kareta Pajero kor oioin tama iha parlamentu nia para fatin. Liu husi Xefe bankada, FRETILIN esklarese katak sira nia pozisaun nafatin la simu kareta ba deputadu ida idak. Deputadu husi partidu seluk hahu simu ona. FRETILIN no partidu PUN deit mak desidi atu la simu kareta nudar deputadu individual. "Prenda Natal fahe ona hanesan husi Pai Natal. Agora presiza investiga prosesu sosa "Prado sai fali Pajero" buka hare se ema ruma halo KKN ka lae?" taka Aniceto.
PRESIZA TAN INFORMSAUN: Dere ba Deputadu Jose Teixeira 728 7080
2008: O ANO DO ESCANGALHAMENTO DAS INSTITUIÇÕES DO ESTADO (1)
Por: MARI ALKATIRI (I parte)
Falar de Timor-Leste, sua resistência heróica, sem falar de Xanana é, no mínimo, negar a História. Mas Xanana não teria existido sem a FRETILIN e não se teria tornado Comandante sem as FALINTIL.
Quando se fala do Xanana, deve-se falar do Xanana membro do Comité Central da FRETILIN de 1975 a 1981, Líder da FRETILIN e da Resistência e Comandante máximo das FALINTIL anos 80/90, mas também, agora, do Xanana como Presidente da República e como Primeiro Ministro de facto.Para falar de Xanana, como homem de Estado de modo a que todos percebam é fundamental fazer-se uma muito breve retrospectiva explicativa do aparecimento desta individualidade na história da resistência de Timor-Leste.Xanana, ex-aluno do Seminário de Dare, já nos últimos anos do colonialismo português ensaiou-se como poeta e, imitando Luís de Camões, escreveu "Os Mauberíadas". Com esta inscrição nas letras, ainda que de forma muito naïv, Xanana começou a tornar-se numa figura conhecida na pequena praça de Dili.Em 1974, após o 25 de Abril, Xanana assistia ausente a toda a movimentação política, em particular, de um grupo de jovens para criar a ASDT (Associação Social-Democrata de Timor). Mesmo quando esta se dissolveu para dar lugar à FRETILIN, em Setembro de 1974, Xanana continuou ausente.Posteriormente adere à FRETILIN e, juntamente com Francisco Borja da Costa, Júlio Alfaro, entre outros, garante a publicação do NACROMA, voz autorizada da FRETILIN. Aqui aplica-se muito como repórter fotográfico, tendência que mais tarde procura reeditar, com a sua máquina fotográfica a tiracolo. (Por isso, costumo brincar com Xanana dizendo que para se ser Presidente em Timor-Leste é preciso ser-se primeiro um fotógrafo mal sucedido).Quando a 11 de Agosto de 1975 a UDT desencadeou a acção militar contra a FRETILIN, Xanana junta-se aos membros do Comité Central da FRETILIN, liderados por Nicolau Lobato, e retira-se para Balibar. No dia seguinte, a 12 de Agosto, Xanana voluntariou-se para regressar a Dili e trazer a missão de tentar estabelecer contactos com alguns Sargentos e Oficiais timorenses nas Forças Armadas Portuguesas a fim de obter deles apoio na reposição da Lei e da Ordem. Logo à chegada à cidade capital foi detectado, detido, interrogado e posto imediatamente em liberdade. Dias depois Xanana Gusmão foi preso em casa do Xavier do Amaral onde alguns membros do Comité Central da FRETILIN se encontravam concentrados. Foi levado para o Quartel da UDT, mais conhecido por "Palapaço", de onde, como resultado da contra-ofensiva lançada pela FRETILIN, foi liberto, juntamente com largas dezenas de membros da FRETILIN, dentre eles o conhecido Líder Vicente Reis Sa'he.Quando as Forças de Suharto invadiram Timor-Leste, Xanana encontrava-se próximo da fronteira. Em Maio de 1977 participou na longa reunião alargada do Comité Central em Soibada onde se traçou a estratégia da Luta Popular e Prolongada. Xanana foi colocado mais tarde na Ponta Leste como adjunto do Comissário Político daquela Região.A 31 de Dezembro de 1978 Nicolau Lobato, Presidente da FRETILIN e da República Democrática de Timor-Leste e Comandante-Chefe das FALINTIL, morre em combate. Durante os primeiros meses de 1979 outros altos dirigentes da FRETILIN e do Governo da RDTL seguiram o seu exemplo, emulando-se pela Pátria. Na região Ponta Leste estavam Xanana, Ma'Huno e Tchai como adjuntos do Comissário Político Juvenal Inácio, aliás, Serakey. Serakey e Tchai também acabaram por morrer. Mais para a Região Centro Leste estava Mau Hodu e os seus companheiros sobreviventes da operação de cerco e aniquilamento lançada pelas Forças de Suharto. Antes das grandes crises, para evitar o genocídio total, a Liderança decidira ordenar a rendição das populações das zonas controladas pela FRETILIN.Em meados de 1979, as bases de apoio à guerrilha nas zonas controladas pela FRETILIN deixaram de existir. De uma forma mitigada passaram para as zonas controladas pelas Forças de Suharto. (Pois era nas aldeias estratégicas ou campos de concentração onde Xanana e outros sobreviventes foram encontrando refúgio quando eram perseguidos nas montanhas durante os longos anos de resistência). Mais de duzentas mil pessoas tinham sido mortas. As Forças ficaram reduzidas a pequenas bolsas de homens mal armados aqui e acolá.Foi nesta situação de crise sem paralelo que Xanana se afirmou como Líder de uma nova fase de Luta. Este é o seu inegável mérito. Para todo o sempre isto deve ser reconhecido. Depois de muito esforço de localização das bolsas de resistência, em Março de 1981, convocou a Conferência Nacional da FRETILIN, conferência que estabeleceu as bases para a reorganização da FRETILIN e das FALINTIL. Assim, sob a liderança de Xanana foi criado o Partido Marxista-Leninista FRETILIN, partido que foi dissolvido em 1984 por se considerar inadequado para a realidade da luta em Timor-Leste.Criou-se também o Conselho Revolucionário da Resistência Nacional, mais tarde, em 1987 transformado em Conselho Nacional de Resistência Maubere (CNRM). Em todo este processo Xanana assumiu a liderança de uma forma efectiva no terreno até 22 de Novembro de 1992, dia em que foi detido em Lahane, Dili e posteriormente julgado pelas autoridades indonésias e feito prisioneiro em Cipinang, Jakarta, até 1999. Em Abril de 1998, ainda na prisão, foi eleito Presidente do CNRT que veio a tomar o lugar do CNRM pela Convenção Nacional Constitutiva do CNRT, realizada em Peniche, Portugal. Em Maio de 1998 Suharto é derrubado, abrindo caminho para o referendo em Timor-Leste.Dois meses após o referendo realizado a 30 Agosto de 1999, como Presidente do CNRT, Xanana regressa a Timor-Leste. Mais do que ninguém estava consciente que no país havia duas instituições que sempre se assumiram como os alicerces politico e militar da Nação – a FRETILIN e as FALINTIL. Da FRETILIN se distanciara desde Dezembro de 1987, como consequência da sua retórica política de despartidarização da Resistência. Das FALINTIL passara a ser o Comandante máximo. Na verdade, sabia com mestria continuar a explorar a lealdade de ambas as organizações para exercer o seu poder. A cumplicidade era necessária e fazia-se em torno da luta comum contra a ocupação ilegal do país. Xanana acreditava que a cumplicidade se fazia em torno de sua figura e, por isso, sempre se achou acima de tudo e de todos, mais forte que a própria FRETILIN e dono absoluto das FALINTIL.Xanana habituou-se a ter essas duas organizações sob o seu comando e totalmente seus instrumentos no exercício do seu poder unipessoal e, na prática, proibitivo de ser questionado.Assim, antes do acto solene de restauração da independência, conceito que recusava aceitar, Xanana dera luz verde a Sérgio Vieira de Mello para dissolver as FALINTIL, criando no seu lugar as Forças de Defesa de Timor-Leste. (Com esta dissolução podia ter-se morto um capital simbólico da Nação e cortar o cordão umbilical das Forças com a própria história da resistência). Simultaneamente fez-se a desmobilização anárquica de muitos guerrilheiros, criando com isso problemas ainda não totalmente resolvidos até hoje. Aproveitando as incongruências do Xanana, nova investida contra as FALINTIL tomou lugar e com novas formas em 2006/07 com todo o esforço para desacreditar a instituição militar, manchando a sua imagem.Diplomatas de certos países, acreditados em Dili, sentiram-se mais realizados porque acreditavam que a crise de 2006 tinha desferido o golpe de misericórdia no espírito de resistência e de patriotismo do povo de Timor-Leste. A dissolução das FALINTIL feita no período da UNTAET era já o primeiro passo para matar um capital simbólico e passar uma esponja por cima da história da Resistência. Manchar a imagem das FALINTIL, enfraquecer a FRETILIN e a sua Liderança e dividir o país faziam parte desta estratégia global de transformar Timor-Leste num país sem passado, e talvez mesmo, sem futuro soberano, era o início sem fim à vista da decapitação do país da sua Liderança histórica.Recordo-me que no quadro da Constituinte, a questão das Forças, sua designação, bem como o princípio da restauração da independência, manutenção da bandeira, do hino, o nome do país (se Timor Loro Sa'e ou Timor-Leste), entre outros, foram profundamente questionados e debatidos. Não foi fácil fazer decisões de modo a que a história fosse reconhecida e ver-se reflectida constitucionalmente de modo a marcar a fronteira de uma identidade nacional e internacional. Mais difícil ainda foi porque o próprio Xanana, Líder da resistência, não via com muita simpatia as opções a favor desta forma de reconhecimento da história. Para ele, e alguns outros, reconhecer era igual a transformar em objecto de museu todos os capitais simbólicos. Achava que o melhor caminho para a reconciliação nacional era entregar aos historiadores o estudo da História passando os capitais simbólicos a serem simples factos, dados, elementos para este mesmo estudo. A Nação deveria renascer assente sobre um presente sem passado que, em última análise, um presente envenenado para o futuro.Reconhecer o papel histórico e manter vivos os alicerces do patriotismo maubere era, para o Xanana, perigoso demais para continuar o tipo de liderança a que se habituara. Defendia ele que era demasiado perigoso para a democracia. Particularmente se a FRETILIN se reorganizasse, se afirmasse e ocupasse o seu lugar na vida política multipartidária do país, como na realidade aconteceu. Xanana achava que a democracia deveria significar repartir os timorenses de modo a que a Unidade nacional se fizesse em torno, talvez, da sua figura. Assim reforçava-se a sua Liderança nacional unipessoal à luz do tão conhecido conceito Comando da Luta (que fazia decisões e dava orientações a todos mesmo da sua cela em Cipinang).Naturalmente que a FRETILIN jamais poderia aceitar continuar a apagar-se em nome de uma reconciliação em torno de valores tão abstractos e ser um instrumento nas mãos do Xanana para a prossecução desta sua política individualista. Estando ele fora da organização, sem a obrigação de respeitar a decisão dos órgãos do Partido, não fazia nenhum sentido, em tempo de democracia, pretender continuar a orientar a FRETILIN. (Recorde-se que em 2006, já como Presidente da República, Xanana tudo fez para interferir no processo de eleições para a Liderança da FRETILIN. Mas fracassou). Isto deixou o ex-Líder da Resistência muito descontente. Não podendo a FRETILIN continuar a ser seu instrumento só restava enfraquecê-la. Tanto mais que ele acreditava ser mais forte que a própria FRETILIN. (Mesmo em 2007 sonhava, mais uma vez, demonstrá-lo no embate eleitoral. Saiu derrotado e frustrado).Então, para continuar a investida contra a FRETILIN, embarcou numa aliança que se proclama de Aliança da Maioria Parlamentar (AMP), entenda-se, Aliança da Maioria Perdedora).Descontente com a afirmação da FRETILIN, Xanana como Presidente da República usava maior parte do seu tempo fazendo oposição ao Governo. A 28 de Novembro de 2002, poucos meses depois da restauração da Independência Nacional, no seu discurso à Nação, Xanana, usando do seu populismo e demagogia, critica publicamente o Governo e, como um actor de uma novela sem enredo nem fim, mostra-se chocado com a continuação da pobreza no seio do povo. (Será que Xanana acreditava mesmo que em seis meses de governação, com um Orçamento de Estado de cerca de sessenta milhões de dólares, dez vezes menos que o Orçamento do seu governo, era possível ter já reduzido a pobreza? Se sim, então algo de muito mal ia na cabeça do Xanana). A pobreza reduz-se com medidas sociais, económicas e de desenvolvimento integral e sustentado de curto, médio e, em especial, longos prazos. Nunca se erradica a pobreza com medidas que perpetuam situações de emergência com acções viradas simplesmente para a melhoria temporária dos níveis de consumo. Enfrentar uma crise é uma necessidade. Confundir medidas de combate à crise com programas de erradicação da pobreza é uma ignorância.Xanana dizia que o Governo era pouco inclusivo, desprezava as opiniões dos partidos de oposição, não dava créditos à sociedade civil quando esta se manifestava nas ruas, etc.Xanana era pois um Presidente da oposição. Decidira despir a sua farda de líder de guerrilha em troca de um camuflado de democracia e de uma máscara de defensor da justiça e dos direitos humanos. Para ele o Governo era exclusivista, autoritário, praticava o abuso do poder. E ele, Xanana, fazia o discurso de um grande democrata, homem do povo. Escondia por detrás de tudo isso a sua verdadeira face – um actor na vida real, ávido do poder. Sonhava com um sistema presidencialista. Esta tinha sido a orientação do Congresso do CNRT de 2000. A Assembleia Constituinte decidiu diferentemente. Xanana não gostou. Queria uma FRETILIN mais domesticada. Não conseguiu.Quando as receitas do petróleo e gás começaram a chegar o Governo preparou um Orçamento de Estado de trezentos e quinze milhões de dólares norte-americanos para o ano fiscal 2006'07, para ser proposto ao Parlamento Nacional. Nele se definiu com clareza a infra-estruturação do país, a resolução da questão dos veteranos e combatentes da libertação nacional, das viúvas, dos idosos e dos órfãos e o desenvolvimento rural e comunitário como prioridades das prioridades. Traçaram-se metas: atingir um crescimento económico sustentado de sete por cento, controlar a inflação nos três a quatro por cento em 2006/07, criar dez a quinze mil postos de trabalho. A oposição coligada, parlamentar e extra-parlamentar, querendo impedir a execução deste Orçamento optou pela divisão do país e pela violência como prática política. Com isto, trouxe a crise de 2006/07 para impedir que o Governo iniciasse um programa de desenvolvimento visível, sustentado, com impacto substancial na melhoria da qualidade de vida dos cidadãos e, assim, voltar a ganhar de uma forma expressiva as eleições de 2007. Assistimos então aquilo que muitos consideram, e bem, como conspiração e golpe contra o Governo da FRETILIN com o então Presidente da República a desferir o “acto decisivo”, exigindo a demissão do Primeiro Ministro e impondo a sua vontade na escolha do sucessor. Tudo se fez com o objectivo único de controlar o dinheiro do petróleo e impedir que a FRETILIN passasse e executar o seu programa de desenvolvimento no sentido da erradicação da pobreza e da melhoria da qualidade de vida de todos os cidadãos.Hoje como chefe de um governo de facto, beneficia de apoio total - pessoal e institucional - do Presidente da República que não se cansa de elogiar a sua governação, assumindo-se como um aliado incondicional. Muitas vezes, coloca-se em bicos de pés para extrair algo de positivo de uma governação de compra e venda, de pedir e dar, sem planos, sem programas, com um orçamento que se reduz a um grande saco azul e um enorme fundo de contingências, um Orçamento talhado para o despesismo irresponsável abrindo auto-estradas à corrupção e fechando caminhos a uma eficaz fiscalização parlamentar.Fomos acompanhando ao longo deste ano toda a trajectória da governação Xanana. Sob o lema "reformar" e "mudar" o antigo Comandante de guerrilha e o mais conhecido Líder da Resistência timorense dos anos 80/90 procurou impor o seu próprio ritmo. "Reformas" e "mudanças" que se traduziram, inicialmente, na verdadeira "caça às bruxas", "bruxas" essas que não eram senão todos aqueles funcionários e agentes de estado conotados como leais à linha de orientação do anterior Governo. "Reformas" e "mudanças" que confundem descentralização com desestruturação, com uma administração anárquica, sem regras, sem sistema, sem disciplina na gestão fiscal e macroeconómica. "Reformas" e "mudanças" que significam também viver com medo do passado e da sombra do passado. Xanana, para evitar esta perseguição, foge da sua própria sombra, recusa o seu passado e prefere viver na escuridão do conhecimento, na ignorância da Constituição e das Leis, na diluição das Instituições do Estado, na aliança política contra-natura, na corrupção generalizada das mentes com a sua prática de "comprar a paz". E fá-lo sempre "em nome do povo" e, se necessário, para emocionar os mais desprevenidos, com lágrimas nos olhos. (Há informações que o "Conselho de Ministros", na sua última sessão de 2008, despede-se do ano com um verdadeiro coro de choros e de angústias com apelos e súplicas para a unidade em torno do Xanana).Pois, para quem ainda não sabe, o governo Xanana é uma manta de retalhos nascido da "AMP" (Aliança da Maioria Parlamentar), uma aliança dos derrotados nas eleições, que existe assente sobre uma necessidade permanente de se opor ao passado e ao Governo anterior. Como resultado, esbanja o erário público e, no lugar de planificar e programar o desenvolvimento, enterra-se cada vez mais em improvisações, no esbanjamento, nas obras de fachada. Dominado por esta psicose doentia e talvez pela angústia, não consegue adquirir uma visão integrada de governação. Reduz o Governo a uma simples instituição social e comercial de compra e venda e o Estado num grande clube de amigos onde se recebe e se oferece. Para manter a aliança, fecham-se os olhos a todos os desmandos, ignoram-se as denúncias de corrupção, enraíza-se a impunidade, desacredita-se a Justiça.No plano das realizações de natureza estruturante, promete aprovar um Plano Estratégico de Desenvolvimento em menos de três meses e, um ano e meio depois, nem uma leitura correcta sobre o estado da Nação conseguiu produzir. Xanana diz o que ouve, e ouve só o que quer ouvir, sussurrado nos seus ouvidos, pede para se voltar a dizer e volta a ouvir o que dizem, repete-o vezes sem fim e convence-se que é verdade. E assim vai-se consolando.Com tudo isso, deixa o seu maior aliado, o Presidente da República Dr. Ramos-Horta, cada vez mais isolado a fazer uma apreciação positiva da governação Xanana. No próprio Parlamento Nacional a manta de retalhos que se dá pelo nome de "Aliança da Maioria Parlamentar - AMP", já mal consegue defender o seu próprio governo de facto.Na verdade, continua o esgalhamento do sistema e aumenta a incapacidade de governar. Crescem como cogumelos depois de uma chuvada as vozes condenando a corrupção. Tudo isso entra pelos olhos adentro de qualquer cidadão minimamente mais atento. Até os cegos sentem. Só não vê e não sente quem não quer ou quem é cúmplice da situação iniciada em 2006 e continuada até agora.Ridículo, não é? Claro que sim. Ridículo é o que temos assistido durante a segunda metade de 2007 e todo o 2008. (Só um exemplo: Compram o arroz mais caro e vende-o sessenta por cento mais barato. Considera os resultados deficitários deste negócio como aumento nas receitas domésticas. Se isto não é ridículo, o que é?).Mas o governo Xanana continua a vangloriar-se daquilo que fez "em pouco tempo". Nunca diz a verdade. E esta é: só num ano esbanjou dinheiro equivalente a cinco anos da governação da FRETILIN, suficiente para iniciar um programa e garantir :.
- a reabilitação de todas as escolas de Timor-Leste e a construção de muitas outras mais;- a extensão para todo o país de uma refeição quente por dia em todas as escolas;- a construção de residências para os professores e pessoal de saúde nos Distritos, Sub-distritos, Sucos e Aldeias;- a melhoria da assistência de saúde, com mais ifraestruturas e melhores meios e equipamentos de diagnóstico e de tratamento;- a introdução e execução de uma política de nutrição em todo o país ligado ao desenvolvimento da produção nacional agro-pecuária;- o aumento de fornecimento de água potável;- o melhor aproveitamento da água como fonte renovável para a produção de energia;- a reabilitação e construção de mais sistemas de irrigação;- a reconstrução e construção de muitos quilómetros de estradas;- a contrução de melhores habitações para as zonas rurais e para os mais necessitados;- o desenvolvimento da agricultura familiar e comunitária, introduzindo tecnologias adequadas ao estágio de desenvolvimento na área;- o desenvolvimento da pesca semi-artesananal;- a implementação do projecto de re-urbanização de Dili e de outros principais centros urbanos e a solução do problema de saneamento básico;- a industrialização transformadora do produto agrícola e pesqueiro;- a criação de uma melhor rede de transportes colectivos;- o desenvolvimento do turismo de pequena e média escalas e comunitário;- o estabelecimento de uma Academia de Música e de Cultura;- o estabelecimento de uma Instituto Médio de Desporto;- o estabelecimento de um Banco de Crédito Rural, etc.;E tudo isso teria garantido a criação de milhares e milhares de postos de trabalho pelo país e introduzido o incentivo para o reforço dos sectores cooperativo e privado nas áreas agro-pecuária, pesqueira e de produção artesanal, necessárias para a melhoria da qualidade de vida dos cidadãos e para melhor equilíbrio da balança comercial através do aumento da produção nacional e, consequentemente, da redução da importação.Mas, para isso é necessário que o governo saiba planear, programar e elaborar projectos de desenvolvimento humano, social e económico. É necessário igualmente saber evitar a "projectização" da economia porque esta só impulsiona o desenvolvimento desintegrado, descontinuado, anárquico, sem qualidade. É necessário não confundir medidas de emergência com as de reconstrução e de desenvolvimento.Xanana opta pelo mais fácil. Injecta dinheiro indiscriminadamente na economia e pensa que está a contribuir para reduzir a pobreza. Ouve, repete e acredita que sim: há redução de pobreza porque distribui dinheiro. Está convencido disso. Parece que o Presidente da República, seu aliado, também.Na verdade, como efeito macro, só provoca o crescimento da inflação e incentiva a corrupção. E é demais sabido que inflação e corrupção são as mães geradoras da pobreza. Por isso, a pobreza reduz-se sim, e muito rapidamente, mas para uma pequena minoria – os membros do governo de facto, seus familiares e amigos mais próximos. A maioria vê o seu cabaz de consumo a reduzir de quantidade e de qualidade, as calorias mínimas diárias que precisa custam cada vez mais alguns cêntimos de dólar. Por outro lado, a produção nacional vai-se definhando porque se torna cada vez mais incompetitiva. Nem com a reforma tributária do Xanana, a converter o país num quase paraíso fiscal, trouxe o milagre. Não há redução de preços. Então, arranjam-se bodes expiatórios e acusam-se os "comerciantes malandros". Desconhecem que a economia é uma ciência onde não há lugar para milagres. Tem as suas leis, as suas regras, os seus elementos catalisadores. Mas não há milagres Só o trabalho acelera o desenvolvimento, cria riqueza, impulsiona o crescimento económico, dignifica e eleva a qualidade de vida dos cidadãos, reduz a pobreza.Os jornais todos os dias falam da corrupção, de nepotismo, da má governação. Os relatórios de instituições internacionais já não podem continuar a ignorar esta realidade gritante. O período da prova terminou. Do benefício da dúvida nasce a certeza e ela é: “o governo Xanana converte Timor-Leste num país insustentável”. Podemos questionar esta apreciação e dizer que é uma "atitude colonial" fazer tais afirmações. Mas uma leitura atenta e objectiva da realidade desmente-nos. E se a situação continuar como está por mais um ou dois anos, não sei se alguém minimamente consciente terá coragem para ignorar tal verdade. “O país está a descaracterizar-se, descarrilar-se.” O Estado a desestruturar-se; a cidadania a definhar-se com os cidadãos a viverem da dependência das migalhas do governo ou intimidados para não exprimirem o seu descontentamento. Não é criar mais dependência que se liberta o povo. Confunde-se paz com ausência de violência física, estabilidade com o silêncio imposto aos cidadãos.Fomos bafejados pela sorte (?). Sim. A natureza, de uma forma finita, oferece-nos como crédito para o desenvolvimento as receitas do petróleo e do gás. O governo Xanana trata-as de um modo tão irresponsável com políticas despesistas que só conduzirão ao enterro do Fundo Petrolífero. Xanana não sabe como gerir uma receita não renovável. Como perpetuar este tipo de receitas de modo a beneficiar todas as gerações, incluindo, naturalmente, as actuais. As receitas do petróleo são uma semente que nos é facultada. Devemos criar condições para que seja semeada e se reproduza. Xanana confunde semear com enterrar. E o governo Xanana vive de uma contradição. Acha que gastar muito significa fazer muito. E faz tudo para gastar só para poder afirmar que executou o Orçamento e sentir que fez muito. Gasta para poder dizer ao Parlamento que executou o Orçamento.Xanana tem um ódio ao "carry over" (transferência de valores orçamentais de um ano para o outro"). Esperávamos que nos viesse com alguma solução mágica. Xanana trouxe a receita: primeira medida: fazer compras, muitas compras nos últimos dois meses do ano. (Já não se põe agora o problema de armazéns, argumento usado antes para adjudicar ao seu colaborador mais próximo GS mais de catorze milhões de dólares de compra de arroz. Agora, com muitos milhões mais, esta questão já não se põe. O importante é gastar o dinheiro).Resultado: não há "carry over" de dinheiro. Prefere fazer "carry over" de arroz, de óleo alimentar, de cimento, de viaturas, de tractores etc. i é, de produtos perecíveis que, ou vão deteriorar-se ou, porque são subsidiados, atravessam a fronteira vendidos mais baratos para a vizinha Indonésia. Também de meios de transporte e de trabalho que em breve aumentarão as despesas públicas e “quiçás,” as famosas "receitas domésticas" dentro de seis meses a um ano com a venda de sucata. Só um génio como o Xanana Gusmão pode inventar isso!! Segunda medida: a reorçamentação. Quer dizer, para despesas em bens e serviços e outras recorrentes, gasta-se tudo; no tocante a capital e desenvolvimento, interrompem-se os projectos, reorçamenta-se, na esperança que o novo Orçamento seja aprovado para dar continuidade. Como o Orçamento de 2009 só será aprovado em finais de Janeiro, Xanana decide extender a vigência parcial do Orçamento de 2008 até Fevereiro de 2009. Tudo isso para ele provar que não há "carry over". Que ingenuidade, para não falar de outras coisas! Que ridículo! Mas, Xanana e o seu grupo apresentam tudo isso como produto da sua genialidade colectiva.Nos últimos dois meses fizeram-se despesas sem um mínimo de plano e de programa. Compras e mais compras. Doze a quinze barcos a fazerem bicha durante dias a espera da sua vez de serem descarregados no Porto de Dili. (Foi triste ver, quinze barcos na noite do Natal e na passagem de ano com as suas luzes no mar frente a Dili. As crianças até teriam acreditado que pai ou vovô Xanana tinha feito mais um milagre. Colocou no mar quinze árvores de Natal e quinze presépios flutuantes com os Reis Magos montados sobre golfinhos e crocodilos. Na verdade as árvores de Natal e os presépios flutuantes eram de mais bom gosto que àqueles feitos no jardim do Palácio porque aqui, de modo exagerado tinham as suas luzes e cores fazerem um conjunto de um verdadeiro festival de mau gosto. O Natal, dia de nascimento de Jesus Cristo, merece mais arte e melhor sentido de harmonia entre luzes e cores, melhor enquadramento ambiental mas também, de menos despesas supérfluas próprias de um novo rico que não conhece o valor do dinheiro. Seja como for, a fé nunca se confunde com medidas de fachada).Para além de compras houve outros trabalhos de última hora. As ruas de Dili que não necessitam ainda de manutenção de vulto foram reasfaltadas mesmo debaixo das chuvas e no escuro da noite. (Trabalho nocturno no breu da noite para reflectir a falta de transparência na preparação dos projectos e na adjudicação das obras). Por outro lado, as estradas para os Distritos e Sub-Distritos a caírem uma atrás de outra, a ficarem literalmente intransitáveis. (Assim, em 2009, é melhor que o governo Xanana compre helicópteros para transportar "o primeiro ministro e o seu vice, os ministros, vice-ministros, secretários-de-estado e deputados. Com isto até eleva o estatuto dos mesmos. Estou certo que se sentirão mais seguros e importantes. Para quê estradas, para quê pontes, se há dinheiro para helicópteros?). E para quê carros e mais carros se não há estradas? Sim, se gastar muito é sinónimo de fazer muito, o que impede substituir os carros dos políticos por helicópteros? O que impede adquirir aviões presidenciais ou jactos executivos para as viagens internacionais dos altos dignitários?Xanana acha que fez muito. À excepção daquilo que foi apropriado da política do Governo anterior, melhor, do Estado no seu todo, no que se relaciona com os Combatentes de libertação nacional, as viúvas, os órfãos, os idosos, os cidadãos mais necessitados, com deliberações de reconhecimento e de pensões de diferentes montantes e naturezas, vejamos o que realmente o governo Xanana fez e do qual se vangloria:A Questão dos Deslocados:O governo Xanana apresenta a solução da questão dos deslocados como uma das suas bandeiras. Vangloria-se de ter resolvido esta questão. Na verdade, para quem tenha vindo a Dili algumas vezes seguidas durante os anos 2006/08, ao chegar hoje à cidade logo se depara com algumas diferenças.Já não existe o campo de deslocados imediatamente à saída do Aeroporto Internacional Presidente Nicolau Lobato. E, se habitualmente se alojar no Hotel Timor, também irá encontrar uma outra diferença de vulto. Pois, não há mais deslocados no Jardim à frente do melhor Hotel do país. (No seu lugar encontra-se um espaço totalmente cercado de zinco. Xanana decidira entregar o mesmo jardim ao seu amigo Hércules, cidadão indonésio de origem timorense conhecido e temido pelos seus feitos de chefe de um grupo de "cobranças difíceis" em Jakarta. Foi recentemente detido e acusado de homicídio na Indonésia. Mas, para o governo Xanana tem sido um VIP). Alguns outros campos em Dili também se esvaziaram. E ainda bem. Mas será que o problema se resolveu em definitivo? Se os visitantes derem algumas voltas pela cidade e, particularmente, saírem de Dili em direcção a Manatuto encontrarão o oposto. Pois o campo de deslocados de Metinaro mantém-se. Os seus ocupantes não se deixaram atrair pelo dinheiro em troca da sua segurança. Não sentem que existem garantias suficientes para retornarem aos seus bairros de origem.O que contribuiu realmente para alguns deslocados saírem dos campos? Primeiro porque era do interesse de toda a sociedade que regressassem aos seus locais de origem ou fossem alojados em qualquer outro local da sua aceitação. Segundo, porque a vida nos campos já se tornava insustentável para os próprios deslocados. Terceiro, porque o tempo se encarregou também de diluir muitos dos conflitos. Quarto, porque o rótulo de deslocado se tornou cada vez mais discriminatório, isolando-os do resto da sociedade urbana de Dili. Por fim, porque Alfredo tinha sido morto e o resto do seu grupo detido e porque os "peticionários" tinham sido compensados pelo trabalho realizado em 2006/07 pelo governo Xanana. Mas o campo de deslocado de Metinaro é “sui generis.” Colocado fora de Dili, próximo do Centro de Instrução das Falintil-FDTL, sempre se sentiram mais seguros.Acabar com os campos degradantes de deslocados era o desejo de toda a sociedade. Mas, o princípio fundamental deveria ser o Estado tudo fazer para devolver aos deslocados o direito a uma habitação condigna e o retorno à vida normal com a sua reinserção integral na sociedade com toda a garantia de segurança.Mas Xanana, mais uma vez, avançou pelo caminho mais fácil - pagar a todas as famílias deslocadas para abandonarem os campos. O processo de pagamentos em si começa por não se revelar transparente. (Há informações de pagamentos feitos a pessoas que nem sequer deslocadas eram e que nunca tiveram as suas casas destruídas, ou de pagamentos repetidos dentro da mesma família pela mesma casa destruída. Mas esta é outra questão que a seu tempo precisa de ser investigada para ver se existe corrupção ou não, nepotismo ou não, ou, simplesmente, incapacidade organizativa e administrativa). A questão hoje é saber se a solução encontrada é sólida. Duvidamos. Duvidamos porque muitos daqueles que abandonaram os campos continuam sem casas, sem abrigo, sem terra. Ou porque não tinham casas para reabilitar, ou porque o dinheiro não era suficiente para a reabilitação ou ainda porque, seguindo o exemplo do maun Xanana, também decidiram pelo mais fácil: usar o dinheiro para outros fins como comprar uma moto, casar, viajar, etc. Sustentável ou não para a vida deles, o que importa? O mais importante é gozar enquanto houver dinheiro.Alguns deslocados optaram também por saídas ainda mais aliciantes. Ocupam terrenos alheios e montam a sua tenda ou constroem uma barraca. Com isso, abrem novos conflitos. É uma verdadeira bomba-relógio. O governo Xanana parece ignorar tudo isso, demitir-se das suas responsabilidades porque a solução que encontrou foi pagar. E pagou para saírem dos campos. Não para refazerem as suas vida com dignidade. "Agora, cada um por si, Deus por todos". Xanana prometera resolver esta questão até Dezembro de 2007. Um ano e meio depois, continuamos com o problema. Ficamos com a solução cosmética “à la Xanana” traduzida numa máxima: o importante é mudar a fachada.
*Fim da I parte*
[1] Esta série de textos tem o simples propósito de abrir o debate sobre questões de substância do processo de afirmação de Timor-Leste como Nação soberana e como um Estado de Direito Democrático. Nada mais move o seu autor senão a necessidade de contribuir para repor a verdade para se poder construir uma visão em comum e perspectivar o futuro com mais confiança e certeza.