Frente Revolucionária de Timor Leste Independente

DIRECÇÃO FAFC

Coordenador – Geral

Eng. Samuel Freitas

Vice CoordenadorGeral

Alexnadre Pinto

Contactos:

Samuel Freitas (00351-913892252)

e-mail : faf-coimbra@hotmail.com

Residência Universitária de Santiago, bl. 4, 3810-193, Aveiro, Portugal.


segunda-feira, 29 de junho de 2009

BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN


Declarasaun Politica
Dili, 29 de Junho de 2009
Husi: Deputado Fretilin, Inacio Freitas Moreira

Nai Presidente Parlamento Nacional.
Ex.Cias

Deputado sira hanesan representante Povo nia, iha dever hodi haburas, no hamentin uma fukun ne’e nia knaar, hodi tatoli Povu nia preocupação ba Governo, no sai Povu nia lian, nia isin, no materializa povo nia mehi hodi hametin ita nia independência. Hau nudar Deputado hussi bancada FRETILIN iha knaar no iha competência tomak atu tatoli Povu nia lian no hussu ba Governo, tuir art. 9°, alinea h, no artigos 137° e 138° Rejimento uma fukun nia rasik.

Hau halo requerimento ida ne’e hau hakarak hussu ba Governo atu bele hatan resposta ho escrito tuir Konstituição da República artigo 101°no. 2 e artigo 107°. Atu nune’e ita hotu bele hakruk ka halo tuir lei nebe iha.

Declaração Politica.

►Ohin ami hakarak koalia kona ba Politica Governo ida ne’e nia nebe hatete katak tinan ida ne’e “Tinan de Infrastrutura maibe realidadela hatudo buat ida. Koalia kona ba infrastruturas, los duni laos koalia deit ba Estradas, edificações, pontes, maibe bele mos refere ba iha áreas seluk. Hanesan ita hotu rona Shr. Domingos Cairo koalia iha TVTL hatete katak tinan 2009 sira aloka 11 milhões ba hadiah estradas. Maibe osan nebe aloka hodi sosa kareta foun barak liu. Decisão Politica hanesan ne’e mak salah. Lolos hadiah uluk lai estradas mak halo plano sosa kareta. Tamba estradas bahinra condição la diak, kareta sira foun mos bele at lalais deit. Piur liu kareta mak sosa barak liu iha tinan rua nia laran ne’e.

Tamba ne’e ami hakarak hatete katak Governo de Facto ida ne’e:
1.La iha Plano Estratégico nebe diak.
2.Osan bara barak mak gasta, la tuir procedimentos legais.

Nai Presidente no maluk deputados sira hotu.

Declaração ohin nia hau hakarak concentra ba iha projectos Físicos hanesan Edificações, no Pontes.

Hanesan bancada Fretilin hakilar be bei beik e sei hakilar nafatin kona ba projectos hirak ne’e, nebe halo plano la diak, implementação mos latuir plano nebe iha, piur liu Projectos de Edificações barak liu mak halo la hotu, e projecto balu foin halo hussi 25% - 40% maibe Ukun Nain sira decide halo pagamento 100%. Companhia nebe halo projectos hirak ne’e, halo hela deit “Garantia Banco” ba Ministério nebe responsabiliza.

Edificação posto UPF ida iha Oecussi halo fali iha área nebe dehan Indonésia nia. Ikus mai obriga tenke hapara construção ne’e.Tamba saída mak la buka informação ruma antes atu hahu Edificação ne,e?

Orçamento hira mak aloka ba Construção ne’e? Osan hira mak gasta ba Projecto ne’e? Ami hanoin decisão kona ba projecto ne’e tenke halo investigação, tamba hahalok hanesan ne’e iha intenção corrupção.

Nai Presidente no maluk deputados sira.

Intenção Governo ida ne’e nia lakohi iha “Care Over”.

Ami hanoin, Care Over sira ne’e mos diak tamba, realidade hatudo katak Governo Fretilin hussik hela Care Over balu nebe Governo de facto ida ne’e halo Cerimonias kua fita to’o oin loron.

Oin sa los se karik projecto ruma seidauk hotu bain hira ano fiscal remata?

Tuir explicações nebe Governo de Facto ida ne’e halo, dehan orçamento hirak ne’e realoca fila fali ba ano fiscal nebe tuir, so para hatete deit katak osan nebe planea ba tinan fiscal ida bele gasta 100% e lakohi iha care over.

Ba ami, decisão hanesan ne’e salah, iha intenção nebe la diak, tamba ita sei la hatene lolos projecto físico ruma nebe halo hela, percentagem hira mak hotu ona.

Ita haluha tiha katak tecnicamente calculo nebe halo atu halo projecto físico ruma tenke atinge 100% tuir orçamento nebe aloka tiha ona. Piur liu iha informação katak projecto balu nebe foin to’o deit 25 –40% haruka selu tiha 100%. Hahalok hanesan ne’e mak grave, ida ne’e mak dehan corrupção, colusão no nepotismo.

Hanesan realidade hatudo momos katak, Construção Hopistal Referral Baucau desde hahu construção iha 2007 to’o oin loron seidauk hatudo sinal ruma nebe diak ba projecto nebe refere. Lolos Hospital ne’e horas ne’e povo Baucau bele usa ona hodi halo tratamento ba moras.

Ami hanoin Problema nebe acontece kona ba Projecto Construção ne’e Nain Ulun sira hotu hatene, distintos Deputados balu mos hatene tamba liu tiha ona tinan ida resin maka halo fiscalização maibe resultado la hatudo progresso diak ruma to’o oin loron.

Maluk sira, tuir ami nia hanoin, Projecto ne’e la lao ba oin tamba iha interesse ruma iha laran. Hanesan ita nia Jornal Nacional balu fo sai katak iha ema balu nebe halo pressão ba Companhia, hodi hussu buat oinoin, tamba ne’e mak projecto ne’e la lao ba oin.

Cómico liu ministérios sira ne’e dun malu fali. A’at liu tan hapara fali Companhia nebe halo hela projecto ne’e atu retender fali tan, Projecto ne’e, tamba deit dehan laiha capacidade financial.

Iha provas katak Companhia ne’e hakerek tiha ona carta ida ba Sua Ex.Cia Sr Kai rala Xanana Gusmão iha dia 14 de Abril de 2009 atu halo Amandemen ba Contrato ne’e, maibe nem ema ida toma responsabilidade ela halo caso ruma ba projecto ne’e.

Iha dia 3 de Junho de 2009 Companhia ne’e haruka tan carta de testemunho ba processo tomak construção nia, ba Sr Eng. Mário Carascalao, maibe to’o oin loron ema ida seidauk hare problema ne’e.

Atu informa ba ita hotu katak tuir lolos Companhia Morgin Construction Ltd. halo nia relatório nebe completo, atu hussu apoio ba Ministério competente atu bele organiza oin sa para projecto ne’e bele hotu lalais.

Maibe ami hare, buat hotu nebe relaciona ho Projecto ne’e labele lao ba oin tamba iha duni interesse iha laran.

Iha sábado dia 27 de Junho ami ba halo fiscalização iha terreno nebe ami recolha informações hatete katak iha individuo balu hussi ministério balu nebe hakarak halo intervenção nebe la diak, nakonu ho interesse atu Projecto ne’e labele lao.

Hanesan Oposição de Facto ami hakarak hussu:

Tamba saída mak Projecto ne’e atu lao ona ba tinan rua sempre iha deit problemas?

Ministério ida nebe los mak tenke responsabiliza?

Tamba saída mak Ministérios competentes dun malu fali tamba deit projecto ne’e?

Tamba saída mak Projecto ida ne’e hakarak retender fali?

Se karik hanesan ne’e duni, iha momento neba, tamba saída mak la halo processo aprovisionamento ho diak?

Maluk sira, perguntas hirak ne’e grave, afinal das contas buat ruma mak subar hela iha kotuk.. Se los duni, buat ruma mak subar duni iha kotuk, ami fiar katak Projecto ne’e sei la hotu.

Orçamento ba Construção Hospital Referral Baucau hamutuk: $ 4,886,734.90. Tamba ne’e Projecto Construção Hospital Referral Baucau tenke halo duni investigação tamba informações nebe iha kona ba assunto ne’e iha Indicação Corrupção, colusão e nepotismo.

Nai Presidente no maluk Deputados sira.

Tuir mai ami hakarak konvida ita hotu atu hare problema Ponte Mota Be Mos Camnasa Suai, e projecto reabilitação estrada urbana iha DistritoViqueque.

Problema hussi projecto boot rua ne’e ami hakarak hatete katak ne’e iha Corrupção, colusão e nepotismo. Ami la precisa tan esplica problemas nebe relaciona ho projectos ne’e tamba ita hotu hatene tiha ona.

Ami hakarak kestiona, tamba saída mak companhia ida bele hetan projecto boot rua iha Ano fiscal ida nia laran deit? Projecto Edificação, edifício Judiciário nia iha Caicoli mos companhia ne’e mak manan tender, maibe halo sub contrato ba companhia seluk. Problema nebe mosu hussi projecto tolu ne’e hanesan deit, katak la selu trabalhadores sira nia osan, laiha capacidade financial no mos capacidade recursos humanos.

Piur liu projecto mos la lao.Tamba saída mak bele acontece hanesan ne’e? Oin sa Governo de facto ida ne’e halo processo Aprovisionamento?

Ami hanoin iha buat ruma nebe lao la los, ne’e hatudo iha duni corrupção. Ne’e ami hakarak hatete incapacidade Governo ida ne’e nia, no la iha responsabilidade.Tamba ne’e ami hussi bancada Fretilin hakarak hussu ba ministério competente atu bele mai iha uma fukun hodi hatan no esplica ba hahalok hirak ne’e.

BA INFORMASAUN SELUK TAN DERE BA DEPUTADU INACIO MOREIRA 746 6168

sexta-feira, 26 de junho de 2009

ABC / Radio Australia: Gusmao hasoru allegasoens Korrupsaun

Radio Australia/ABC
Reportagem husi Steve Holland no Stephanie March
Husi: Fretilin Media
(Tradução não oficial)
Loron: 26 Junhu 2009
"GUSMÃO HASORU ALEGASOENS KORRUPSAUN"

Eskandalu korrupsaun foun agora dadaun kona hela Xanana Gusmao, ema ida neebe hanesan aman Timor-Leste nia ukun rasik a’an nian.

Primeiru Ministru Gusmao autoriza kontratu ida ho montante millaun ba millaun neebe Governu fo ba kompanhia ida neebe pertense ba nia oan feto hamutuk ho ema seluk.

ABC Radio Australia nia investigasaun hetan katak iha tinan kotuk Prima Food manan contratu ida husi governu atu sosa fos ho montante US$3.5 milloens ($4.3 milloens Australia).

Zenilda Gusmao, primeiru ministru nia oan feto, tama iha kompanhia Prima Food nudar nain ida tuir lista Registu Negosius timor-Leste nian iha tinan 2008.

Radio Australia mos hetan konfirmasaun katak ministru bo’ot ida iha governu nia kaben ida mos manan osan husi tenders governu nian.

Rain nee nia lei aprovisionamentu bandu “agentes servisus publiku nian”, ema politiku no funsionariu publiku, atu bele fo contratu husi governu ba emprezas neebe sira nia maluk besik mos iha ligasaun.

Adjuntu lider opozisaun FRETILIN nian, Arsenio Bano, allega katak ida nee ezemplu momos katak iha korrupsaun iha Gabinete Primeiru Ministru nian no eziji nia resigna husi kargu Primeiru Ministru.

“Ida nee indikasaun forte ida kona ba korrupsaun, tamba nia viola lei Timor-Leste nian, no molok kazu ida nee to'o tribunal primieru ministru tenki resigna a’an,” Sr. Bano dehan.
Sr. Gusmao lakoi fo komentariu.

Primeiru Ministru nia oan feto, Zenilda Gusmao, lakoi fo komentariu.
Maibe, porta voz feto governu nian konfirma ba Radio Australia katak Zenilda Gusmao sosia ida iha kompanhia Prima Food.

Iha deklarasaun ida, porta voz feto nee dehan: “Governu sempre transparenti ho kontratu hirak nee no halo esforsu bo'ot tebetebes atu harii ambienti ida neebe justu no ekuitavel ba sector privadu.”

Sr. Bano dehan katak nia halo ona aproximasaun ba governu dalan barak desde Dezembru tinan kotuk, buka informasaun kona ba kompanhias neebe iha ligasaun ho ministrus sira, maibe governu nega fo informasaun hirak nee ba nia.

“Bainhira ami husu no halo rekerimentu simples, hanesan husu fo’os hira mak importa mai Timor….sira la hatan ba parlamentu,” nia dehan.

LIGASAUN BARAK TAN HO GOVERNU
Laos Zenilda Gusmao deit mak feto emprezaria iha Timor-Leste neebe iha maluk besik ida iha governu.

Kathleen Goncalves, kaben Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu Timor-Leste nian Joao Goncalves, mos iha ligasaun ba pelo menus kompanhia tolu neebe manan kontratu millaun ba millaun husi governu no neebe hetan aprovasaun husi Primeiru Ministru.

Kompanhia tolu neebe iha ligasaun ho Kathleen Goncalves mak: United Foods Lda, Belun Feto Lda (rua nee nia tama ho nia naran Xines, Fon Ha Tchong) no Tres Amigos neebe iha tinan kotuk manan kontratu husi governu ho montante hamutuk liu US$11 milloens.

Sra. Goncalves nega ami nia pedidu atu halo entrevista ho nia, maibe iha deklarasaun husi porta voz feto governu Timor-Leste nian defende nia envolvimentu.

“Nia (Kathleen Goncalves) halau negosiu halo importasaun ba fo’os ona iha Timor desde 1999 no hetan autorizasaun nudar vendedora iha tempu governu uluk, neebe inklui mos governu FRETILIN no Xanana sira nian,” deklarasaun nee dehan.

Joao Goncalves dehan katak nia la hatene naran nia kaben nia kompanhia hirak nee nian ou ida neebe mak hetan kontratu millaun ba millaun husi governu.

Kompanhia hirak neebe iha ligasaun ho Kathleen Goncalves, neebe Prima Food mos ida, tama iha lista governu nian iha neebe tatoli empresas 16 nia naran neebe iha tinan kotuk manan kontratus ho montante hamutuk US$56 millaun.

Osan nee mai husi rain nee nia Fundu Estabilizasaun Ekonomiku no fahe tuir medidas seguransa ai ha’an nian neebe iha objetivu atu assegura fo’os ba populasaun sira.

Gusmao iha knaar xafe iha rain nee nia luta ba independensia husi Indonesia iha tinan 25 nia laran.

Nia sai nudar primieru Preisdenti republika Timor-Leste nian iha 2002 no iha 2007 eleitu nudar Primeiru Ministru.

quinta-feira, 25 de junho de 2009

Fretilin concorre sozinha a eleições, mas admite coligações mesmo com maioria absoluta


Macau, China, 23 Jun (Lusa) - A Fretilin vai concorrer sozinha às próximas legislativas em Timor-Leste, mas mesmo com maioria absoluta “aceita formar Governo” com todos os partidos interessados em governar o país, disse hoje à agência Lusa Mari Alkatiri.

Contactado telefonicamente pela Agência Lusa a partir de Macau, Mari Alkatiri explicou que a Fretilin acredita em legislativas já em 2010, dois anos antes do ciclo eleitoral normal, “tal como estava a ser discutido antes dos incidentes de Fevereiro de 2008” com os ataques ao Presidente Ramos-Horta e ao primeiro-ministro Xanana Gusmão.

“Vamos sozinhos a eleições, mas mesmo que se consiga obter uma maioria absoluta no acto eleitoral, queremos estabelecer uma coligação com todos os partidos que estejam interessados em governar”, sublinhou, não excluindo a possibilidade de um acordo com o Congresso Nacional da Reconstrução Timorense (CNRT) de Xanana Gusmão.

“Nós não vamos discriminar partidos em função da sua grandeza e aqueles que quiserem estar connosco são bem-vindos e os que quiserem ficar na oposição nós também respeitamos” disse.

“Não há exclusão de ninguém, nem de pessoas nem de partidos”, reiterou.

Mari Alkatiri recordou que já em 2002 a Fretilin estava disponível para incluir outros partidos no Executivo, o que não veio a acontecer apenas porque “queriam integrar o Governo e manter-se na oposição no parlamento”.

“Por isso fizemos um Governo de inclusão com independentes”, afirmou.

Com um ciclo eleitoral a fechar em 2012, Mari Alkatiri não acredita que Xanana Gusmão se mantenha até ao fim como primeiro-ministro porque “há uma desgovernação completa, um descontrolo total e a corrupção aumenta de dia para dia”, citando como exemplo o “negócio do arroz em que familiares de membros do Governo estão envolvidos em projectos de milhões de dólares” e a “compra de combustível para a produção de energia em Timor-Leste”.

Por outro lado, disse, um governo de Xanana Gusmão até ao fim será “um desastre” e vai terminar com a “morte política” do líder da resistência que “é uma figura ainda necessária ao país porque ele fez a resistência e ainda tem um papel de referência política e de referência moral em Timor-Leste”.

“Desde os incidentes que não falamos sobre a antecipação das eleições, mas eu acho que devemos insistir nesse acordo, para o bem do país”, acrescentou.

Além da coligação chefiada pela Fretilin, Mari Alkatiri está ainda disponível para integrar um Governo liderado por outra força política, mas recusa qualquer cenário de governação chefiada por outros se o seu partido for o mais votado.

A Fretilin não está no Governo timorense apesar de ser a principal força política do país com 21 dos 65 deputados, enquanto que o CNRT tem apenas 18 parlamentares no hemiciclo, mas conseguiu formar Governo com coligações pós-eleitorais.“Tudo isso tinha sido aceitável se o Presidente da República tivesse convidado antes a Fretilin a formar Governo e tivéssemos dito que não”, concluiu.

KOMUNIKADU KONA BA AKORDAUN TRIBUNAL REKURSU

Bancada Parlamentar FRETILIN
Parlamentu Nasional
Dili, 24 Junhu 2009

FRETILIN husu ema hotu kumpri no respeita akordaun Tribunal Rekursu nian kona ba Autoridade Nasional Petrolifera.

Xefe Bancada Parlamentar FRETILIN nian, Aniceto Guterres ohin husu ema hotu respeita no kumpri ho akordaun Tribunal Rekursu nian neebe deklara katak la iha ilegalidade ka inkonstitusionalidade ruma neebe kona Dekretu Lei 20/2008 ka Autoridade Nasional Petrolifera.

Notifikasaun akordaun neebe bancada parlamentar FRETILIN nian simu horseik husi Tribunal Rekursu rejeita argumentus Deputadus FRETILIN nian katak iha ilegalidade no inkonstitusionalidade iha Dekretu Lei 20/2008 neebe publika iha 19 Junhu 2008.

“Deputadus FRETILIN ho laran mos hatama petisaun ba tribunal depois de halo analisis ba dekretu lei nee no depois hetan konselhu husi advogadus. Lei ida nee nunka liu husi parlamentu no la hetan ezaminasaun diak, no tamba nee ami husu fiskalizasaun husi Tribunal Rekursu tuir ami nia direitu konstitusional. Agora Tribunal Rekursu halo ona desizaun final no ami simu tomak ho laran luan. Mak nee ona tamba Tribunal mak desidi tuir sira nia knar konstitusional. Ita hotu tenki respeita no kumpri ho Tribunal nia akordaun deit-la iha dalan seluk ka hanoin seluk,” Guterres haklakan.

"Maske partidu Fretilin simu no respeitu ho Tirbunal Rekursu nia desizaun no sei kumpri desizaun, bainhira FRETILIN ukun fila fali sei kurizi sala nebe ami hare iha lei ida ne’e, atu reforsa justisa no transparansia," Guterres dehan.

Guterres hatutan katak ita tenki hatudu ita nia respeitu ba estadu de Direitu Demokratiku ho respeitu no kumprimentu ba desizaun Tribunal nian, no bainhira ita halo nunee ita kontribui ba hametin estadu de Direitu demokratiku iha ita nia rain doben.

“Akordaun nee hatudu dalan ida tan katak ita nia Tribunais independenti no kredivel duni. Akordaun nee hametin sira nia reputasaun nunee,” nia taka.

BA INFORMSAUN SELUK TAN DERE BA DEPUTADU JOSE TEIXEIRA: +670 728 7080

terça-feira, 23 de junho de 2009

Deklarasaun Politika Bancada FRETILIN


PARLAMENTO NACIONAL REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

Dili, 23 Junhu 2009

Husi: Xefe Bankada Fretilin, Deputado Aniceto Guterres

"BANCADA FRETILIN EZIGI PRIMEIRU MINISTRU HOLA MEDIDAS ATU HALO INVESTIGASAUN BA ALEGASOENS HASORU MINISTRA FINANSAS KONA BA KONTRATUASSESORES INTERNASIONAIS"

Sr. Presidenti,
Illustres Deputadus.

Besik fulan rua liu ona desde jornal Tempo Semanal primeira vez divulga dadus kona ba Ministra Finansas de factu fo kontratu ba nia belun Timor oan nain tolu ho vensimentu fula fulan bo’ot tebes no maske ema nain rua ne la iha kualifikasoens sufisiente. Ema nain rua nee nian vensimentu neebe hakerek iha kontratu hamutuk sai liu US $500,000 ka meiu millaun dolares ba tinan ida.

Kontratu ema hirak nian nee no dadus seluk publika ona iha internet no jornais balun. Dadus no informasaun nee hamosu preokupasaun bo’ot tebetebes kona ba Ministra Finansas de factu nia gestaun ba projetu ida nee. Ita hotu hatene projetu nee ezisti tamba osan husi doadores hanesan Australia, Noruega no Uniaun Eurppeia, no liu husi Banku Mundial. Projetu ida nee lolos iha objetivu atu harii kapasidade ba funsionarius Timor oan sira, maibe ikus mai sai fali projetu fo servisu ho osan bo’ot ba belun Ministra nian. Sai fali porjetu duaratus ribu dolar, em vez de dua dollar neebe Povu baibain bele hetan.

Maske deputadu barak husi bankada FRETILIN no bankada seluk iha parlamentu nasional ezigi Ministra Finansas, husu nia atu mai esklarese kestoens preokupantes neebe mosu, to’o ohin loron nia lamosu iha uma fukun ida nee no deputadus sira neebe exzigi nia mai seidauk rona nem lia fuan ida katak nia sei mosu iha uma fukun ida nee.

Iha fulan rua liu ba bankada FRETILIN hetan informasaun barak tan konaba Ministra nia hahalok iha prosesu rekrutamentu neebe indika abuzu poder no violasaun lei. Bankada FRETILIN hetan dokumentus kona ba prosesu rekrutamentu neebe hatudu katak Ministra de factu rasik mak aprova rekrutamentu nia belun nain rua maske nia hatene klaru katak sira nia kualifikasaun no esperiensia la tuir Termus de Referensia (TOR) neebe gabinete implementasaun projetu rasik hakerek no neebe hetan mos autorizasaun husi Ministra.

Bankada FRETILIN hakarak tatoli dalan ida tan kontratu hirak neebe Ministra Finansas de factu rasik assina, maibe tuir bankada FRETILIN nia investigasaun hatudu katak Ministra Finansas uza lori habosok Banku Mundial nune’e tenki investiga sei nia komiti krime de frauda.

Ohin bankada FRETILIN deklara katak ami fiar Ministra Finansas defactu tenki hetan investigasaun tamba evidensia neebe klaru iha dokumentus neebe nia rasik assina, hanesan tuir mai.

Iha loron 19 Julhu 2008 Ministra Finansas rasik assina kontratu ida ho belun no maluk Timor oan ida neebe nia konese husi Australia hodi fo fatin servisu iha nia kantor nudar Assessora Espesial Ligasaun ho Parlamentu ba Ministra, tuir kontratu neebe fo servisu ba nia husi 16 Julhu 2008 to’o 15 Julhu 2009. Kontratu nee fo salariu ba nia ho montante US $219,765.

Iha pagina 6 kontratu nee hakerek momos katak Ministra nia belun nee iha “KUALIFIKASOENS NO KOMPETENSIA” hanesan tuir mai: “A. KOMPETENSIA TEKNIKA : Grau Universidade nian iha relasoens publikas, jornalismu, publisidade, komunikasaun business ka iha area neebe iha relasaun ho ida nee.” Realidade mak Senhora Ministra de facto nia belun nee la iha “Grau Universitariu”, laos sarjana ba nem area ida nee nem area seluk. Nia la remata nia estudus kona ba jornalismu. Depois de hare ba dokumentu ida nee, factus mak nee, Ministra de factu assina kontratu ida ho deklarasaun falsu, neebe nia hatene falsu duni,maibe nia assina hanesan nee nafatin tamba se la assina hanesan nee ho artigu falsu entaun nia belun la bele hetan kontratu ho salariu bo’ot tebetebes.

Tuir Bankada FRETILIN hanoin katak hahalok ida nee, assina dokumentu ida neebe iha konteudu falsu, nee indicio krime ona no tenki investiga husi autoroidades kompetentes. Maibe laos deit iha dokumentu ida nee. Iha dokumentu relatoriu selesaun candidatu mos iha deklarasaun falsu hanesan. Maibe laos deit iha kazu ida. Laos deit kontratu ida nee. Iha kontratu ida tan neebe fo servisu ba belun ida seluk neebe iha kualifikasaun nudar Laboratory Technician maibe nia bele sai fali “Asset andProperty Advisor” ka “Assessora ba bens no Propriedades” ba Ministra.

Iha nia Kontratu neebe Ministra mak assina rasik hakerek klaramente iha kontratu laran nia konteudu katak nia iha:“Kualifikasoens no Esperiensia: Formasaun: Bachelorato ka mestrado iha administrasaun business nian, accounting, finansas, sosa no faan rai,administrasaun publika ka artes liberais no diploma ka sertifikasaun iha area hanesan.”

Maibe Senhora Ministra hatene, ema hotu hatene, katak nia belun senhora ida nee la iha formasaun, kualifikasaun ka espereinsia iha servisu hanesan nee, maibe fo nafatin servisu ida neebe nia simu iha nia liman fulafulan liu US$11,000 ba tinan ida ho balun, hahu 21 Maiu2008 to’o Novembru 2009. Kontratu neé fo benefisiu total iha tinan ida ho balun nia laran ho montante US$204,986.

Dalan ida tan, Ministra de factu nia belun nee, tamba la iha kualifikasaun hanesan hakerek iha kontratu sei la hetan osan bo’ot nee sem Ministra assina dokumentu ida neebe falsu. Tuir bancada FRETILIN nia hare, ida nee mos hautudu hahalok krime frauda tanba buka atu lohi Banku Mundial katak nia belun nee iha kualifikasaun duni hanesan hakerek, tamba sei lae Banku Mundial bele impede nia rekrutamentu.

Iha dokumentus selesaun neebe Project Implementation Office rekomenda ba Ministra, no Ministra aprova, maske nia hatene kandidata nee la iha kualifikasaun neebe hakerek. Sei ida nee krime ka lae, nee Tribunal deit mak bele determina, maibe pelo menus nee hatudu falta de honestidade bo’ot neebe bele hafoir estadu ida nee nia naran.

Sr. Presidenti.

Iha fulan hirak liu ba, bancada FRETILIN halo deklarasaun politika kona ba hahalok abuzu poder no administrasaun ladiak neebe membru governu halo maibe Primeiru Ministru de factu la hola medidas ruma kona ba sira maibe ezigi deit FRETILIN mak lori ba tribunal.

Bancada FRETILIN hakarak hatan katak tuir konstituisaun, tuir ezemplu governasaun diak, no tuir pirnsipiu responsabilidade demokratika, Primeiru Ministru rasik mak iha responsabilidade tomak atu hola medidas. Se nia hola medidas ka la hola mak sei hatudu nia iha ka lae responsabilidade no kapasidade no honestidade nudar Xefe Governu.Tamba nee mak Bancada FRETILIN hein deit Primeiru Ministru de factu nia resposta ba deklarasaun politika ida nee, neebe akuza katak ninia Ministra Finansas hatudu nia involve iha abuzu poder tamba evidensia neebe tatoli iha leten hatudu katak nia halo konkalikon no assina dokumentus neebe nakonu ho bosok atu fo osan bo’ot ba nia belun.

Bancada FRETILINJ kumpri ona knaar nudar opozisaun de factu, fo sai evidensias neebe hetan, no neebe tuir interese publiku no dever nudar representante Povu nian iha parlamentu nasional. Agora bancada FRETILIN hein katak Xefe Governu de factu mos kaer nia knaar ho diak no hola medidas depois de nia hasoru alegasoens seriu neebe mosu iha deklarasaun ida nee.

Bancada opozisaun laos Prokuradores, laos advogados, maibe bancada parlamentar ho objectivu politiku no fiskalizador governu nian. Tuir bancada FRETILIN nia hanoin, knaar kumpri ona bainhira foti kestaun, agora hein Xefe Governu de factu kumpri ho nia knaar.

Ikus liu bancada FRETILIN hakarak dalan ida tan ezigi ba doadores no Banku Mundial katak deputadus iha Parlamentu nasional ezigi transparensia husi sira nia parte.Tamba nee dalan ida tan bancada FRETILIN ezigi Banku Mundial publika dadus kona ba revisaun neebe halo ba projetu ida neebe hamosu polemica bo’ot. To’o ohin loron Banku Mundial seidauk transparente, nem itoan, ho Parlamentu Nasional neebe foti preokupasaun bo’ot iha fulan hirak liuba kona ba kazu ida neebe ezigi bebeik transparensia husi sira.

Banku Mundial nia vise persidenti mai Timor-Leste halo reuniaun ho minustra de factu no doadores maibe la fo tempu ba deputadus. Bancada FRETILIN ezigi sira troka sira nia attitude neebe nega deputadus no parlamentu nasional nia knaar, no karik sira bele mai iha tempu badak esklarese ba deputadus resultadu sira nia prosesu revisaun ba projetu neebe refere. Banku Mundial no doadores sira nia imagem no reputasaun mak agora dadaun ema barak iha Timor-Leste duvida hela ba hahalok sira nian kona ba projetu ida nee to’o ohin loron.

Obrigado Wain.

Resolusaun Harii Asosiasaun Antigus Kombatentes no Veteranus Luta Libertasaun Nasional

FRENTE REVOLUCIONÁRIA DO TIMOR-LESTE INDEPENDENTE
FRETILIN

"REZOLUSAUN"

Atu Timor-Leste sai hanesan Nasaun Independente ohin loron, timor oan barak tebetebes mak fo’o ninia a’an ba luta libertasaun nasional, liu hosi esforsu ida-idak nian ka hanesan grupu kik oin’oin, instituisaun ka organizasaun bo’ot. Ne’e faktu tebes duni no ita labele nega.

Faktu tebes mo’os katak FRETILIN mak:
- Hahu mobiliza no konsiensializa povu, iha nivel nasional, atu iha espiritu patriotiku.
- Hahu no hametin movimentu Unidade Nasional.
- Hari no organiza ‘Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste’ [FALINTIL], liman kroat povu maubere nian.
- Hahu no halao rezistensia politika no militar organizada hasoru invasaun no okupasaun indonezia liu husi frente klandestina, frente armada no frente diplomatika.
- Ninia lideransa sira nunka hakiduk husi prinsipius ne’ebe kuda iha 1974. Faktu tebes duni katak FRETILIN ninia lideres no militantes rihun ba rihun fo sira nia a’an ba mate, la tauk dadur, la tauk tortura husi militar indoneziu sira no la se’es a’an husi sakrifisiu oin’oin to’o ohin loron.

Ezemplu ida-idak nian mak haburas espiritu luta iha ida-idak ninia familia nia le’et, iha ida-idak ninia fatin moris ka ninia hela fatin. Ezemplu ida-idak nian mak halo FRETILIN haburas a’an ba bei’beik iha povu nia le’et.

Ohin, loron 20 Juñu 2009, FRETILIN hamutuk ho Asu’uain sira, iha Komoro-Dili, hanoin fila fali ba tempu difisil luta libertasaun nasional, ne’ebe lideransa FRETILIN hahu kuda iha povu nia le’et sentidu patria nian no katak ita, mauberes no biberes, husi Lautem to fronteira, liu hosi Oecusse no Atauro, ita povu ida de’it ho neon ida de’it: Ukun Rasik a’an.

Ohin ita fo hanoin fila fali difikuldades sira ne’e, hodi hametin makas liu tan ita nia espiritu luta, korajen no determinasaun atu hakat difikuldades sira ne’ebe mosu iha periodu 1974-1979, liu-liu bainhira militar indoneziu sira harahun ita nia bazes de apoiu no ita lakon 90% lideransa FRETILIN nian tamba mate iha funu laran. Ita hanoin fila fali ba periodu difisil ida ne’e, atu kuda fila fali espiritu luta, korajen no determinasaun. Ita hanoin fila fali periodu ida ne’e atu haburas fila fali espiritu Unidade Nasional ne’ebe halo ita halao luta liberasaun Nasional ho susesu. Ita hanoin fila fali periodu difisil ida ne’e atu ita halibur fila fali ita nia kbiit , ita nia matenek, ita nia korajen no determinasaun atu bele hakat konsekuensias negativas krize 2006 nian, krize ne’ebe fahe ita timor oan ba loro mono no loro sae, krize ne’ebe harahun ita hanesan povu.

Ohin loron, hanesan mo’os horiuluk, FRETILIN sei hamutuk nafatin ho kamaradas Asu’uain sira hodi dada dalan ba ita nia povu ba harii fila fali Unidade Nasional no hametin paz no estabilidade atu ita bele halao ho susesu, segunda faze luta libertasaun povu nian.

Nune’e FRETILIN, hafoin rona kamaradas asu’auain sira, deside harii:
Asosiasaun Antigus Kombatentes no Veteranus Luta Libertasaun Nasional - hodi halibur kamaradas hotu-hotu ne’ebe fo nia a’an tomak ba luta libertasaun nasional liu hosi frente politika-klandestina, armada no diplomatika.

Asosiasaun ne’e sei:
-Tau matan no defende intereses antigus kombatentes no veteranus sira nian;
-Hare oinsa atu defende intereses eis-kombatentes no veteranus sira nia faluk no oan kiak;
-Halibur dadus no valorisa memoria asu’uain sira ne’ebe fo’o isin no ran ba rai ida ne’e, ferik ka katuas ka joven mane ka feto;
-Halibur dadus fatin istorikus rezistensia nian hasoru okupasaun indonézia
-Hare oin sa mak tatoli istória lolo’os luta libertasaun nasional ba jerasaun foun no aban bai rua nian;
-Hanorin Unidade Nasional ba jerasaun foun;
-Hanorin espiritu paz no estabilidade;

Atu hamosu Asosiasaun ida ne’e, Asembleia aprova proposta Diresaun FRETILIN nian atu harii Komisaun Preparasaun ho kamaradas hanesan tuir mai:

1) José Agostinho Siqueira – Sumoxo,
2) Regina Ximenes,
3) Francisco Carlos Soares,
4) Lucia Pina,
5) Gregório Saldanha,
6) Josefa Soares,
7) Estanislau da Silva,
8) David Dias Ximenes,
9) Sukarno,
10)Aileu (a ser designado),
11) Ainaro: Manuel de Araújo,
12) Baucau: Olívio Barbosa
13) Bobonaro: Agostinho Carvalheira,
14) Covalima: Joào Sereno,
15) Dili: Ilídia da Silva Guterres
16) Ermera:António dos Santos “Lima Lima”,
17) Lautém: Pedro Sanches Faria
18) Liquiça: Antoninho Pires,
19) Manatuto: Simião Latiboi,
20) Manufahi: Adriano Corte-Real,
21) Oecusse: Paulo de Jesus Soares,
22) Viqueque: Januário Soares.

Komisaun ida ne’e mak sei prepara estatutus, halo inskrisaun membrus nian, prepara i determina loron ba primeira konferensia Nasional Kombatentes no Veteranus iha tempu badak nia laran. Atu halao nia servisu komisaun ne’e tenki kordena nia aktividades ho lideransa FRETILIN nian.

Dili, 20 Juñu 2009

Prezidente FRETILIN: Francisco Guterres "Lu Olo"

Sekretariu Jeral FRETILIN: Mari Alkatiri

Bancada parlamentar FRETILIN


DEKLARASAUN POLITIKA

Dili, 22 de Junho de 2009,


Husi: Deputado Fretilin, Inácio Freitas Moreira

Nai Presidente Parlamento Nacional
Fernando de Araújo – Lasama
Ex.Cias Deputados sira,

Hanesan membro Parlamento nacional no representante Povo nia, iha dever hodi haburas, no hamentin uma fukun ne’e nia knaar, hodi tatoli Povu nia preocupação ba Governo, no sai Povu nia lian,Povu nia isin, no materializa povo nia mehi hodi haburas no hametin ita nia independência.

Hau nudar Deputado husi bancada FRETILIN iha knaar no iha competência tomak atu tatoli Povu nia lian no husu ba Governo, tuir art. 9°, alinea h, no artigos 137° e 138° Rejimento uma fukun nia rasik.

Hau halo requerimento ida ne’e hau hakarak husu ba Governo atu bele hatan resposta ho escrito tuir Konstituição da República artigo 101° nº 2 e artigo 107°. Atu nune’e ita hotu bele hakruk ka halo tuir lei nebe iha.

Declaração Politica
► Ohin hau hakarak koalia dalan ida tan kona ba Eletricidade iha Timor laran tomak em particular koalia kona ba Central Elektrica ho consumo Óleo Pesada nebe Governo ida ne’e hakarak hari tamba deit iha interesse no laiha hanoin futuro no Gerasaun Rai ida nia.

Maluk sira hotu, tempo ne’e lao ema mos labele haruka para. Lao ba tinan rua ona mak Governo ida ne’e koalia no koalia kona ba Central Eléctrica ho Geradores nebe consumo Óleo Pesado.

Hahu ukun aloka osan 4 milhões atu sosa Geradores hodi resolve problema Electricidade iha Timor laran tomak, maibe to’o agora la resolve buat ida, tamba Ministério competente laiha capacidade halo plano estratégico Electrificação nebe diak.

Iha momento neba mos mosu problemas oin oin relação ho orçamento nebe aloka hanesan ami temi iha leten, tamba geradores nebe sosa iha momento nebe agora dadaun balu at tiha ona e liu liu ventuinhas geradores hirak ne’e tohar hotu tiha ona.

Tempo ne’e lao nafatin ba oin, iha orçamento Retificativo 2008 nia, teki teki aloka osan 10 milhões atu sosa Geradores ho consumo óleo pesado e halo construção linhas de Transmissão. Maibe tempo ne;e lao nafatin, osan ne’e rai hela deit hanesan ne’e. La consegue executasaon ne’e tamba Plano mak laiha no intenção ruma nebe iha karik seidauk to’o.

Tempo ne’e lao nafatin, iha orçamento 2009 nia, mai tan ho alocação osan nebe boot, 87 milhões sem apresenta Plano ida no Desenho ruma kona ba projecto ne’e. Hahu hussi ne’e mak ami hatete katak Ministério ne’e laiha duni capacidade halo plano.

Lolos bahinra ita hakarak halo mega projecto ida, tuir lolos tenke prepara plano didiak, tamba ami hanoin desenvolvimento nação nia tenke halo plano ida nebe diak e sustentável.

Maluk sira, tempo ida sei continua lao, horas ne’e ita iha ona meados do ano fiscal 2009. Buat ida seidauk acontece kona ba projecto ne’e.

Declarações barabarak mak nain ulun sira balu halo iha media, hatete katak Construção óleo pesado hahu ona hussi Lospalos, Baucau e dehan tan Geradores ho consumo ne’e bele usa to’o tinan rua nulu.

Maluk sira declarações hanesan ne’e ida nebe mak los? Iha declarações balu hatete tan katak Fretilin, deputado Inácio mak dehan hakarak Politisa deit.

Fretilin nunca politisa e sei la politisa ba saída deit mak hakarak halo diak ba Nação ida ne’e. Fretilin sei hakilar nafatin ba hahalok ruma nebe lao ladiak no latuir lei iha Nação ida ne’e.

Ami iha documento ida hussi Sr. Januário nebe hatete katak, tamba Geradores tuan hirak nebe mak atu lori mai, nia peso hamutuk 150 toneladas.
Tamba ne’e nia hatete precisa constroe tan porto temporário tolu. Hera, Manatotu e Same.

Maluk sira, desde inicio ami hatete tiha ona iha plenária ne’e, katak maquinas hirak boot no todan liu e ita seidauk iha condições para bele hatun maquinas hirak ne’e. Uluk ami koalia compara mos geradores hirak ne’e nia boot hanesan uma Parlamento ida ne’e, maibe maluk sira hamnasa fali.

Tamba saída mak iha tan fali hanoin atu hakarak halo tan Porto tolu ne’e? Halo planu saida mak hanesan ne’e? Desenvolvimento ne’e, ami hussu ho respeito atu labele halo hanesan mehi.

Se hakarak atu halo tan Porto tolu ne’e Orçamento ita boot sira aloka iha nebe? Durante debate orçamento ba ano fiscal 2009 nia ema ida la esplica kona ba projecto construção porto temporário tolu ne’e.

Iha mos rai balu nebe identificado hanesan propriedade privado. Iha nia carta ne’e hatete katak Governo mak sei halo compensação.
Maluk sira labele halo hanesan ne’e ka? Se laiha capacidade halo plano diak liu resigna an ona. Tamba hahalok ne’e grave.

Nai Presidente no maluk deputados sira

Construção Central eléctrica ho Consumo óleo Pesado ne’e ladiak. Decisão politica ne’e la los e salah.

Ami hodi bi’it hatete lia hirak ne’e tamba razoes barabarak nebe desde inicio Bancanda Fretilin koalia to’o oin loron e sei continua koalia nafatin.

Maibe Governo de facto ida ne’e liu hussi ministério competente halo hela manuver manuver máfia hodi obriga atu hari lalais Central eléctrica ne’e.

Problema boot liu mak Geradores hirak ne’e usado. Usa tiha ona tinan hira mos ita lahatene, nia condição lolos ne’e oin sa mos ema ida seidauk hare.

Tamba ne’e ami hakarak hatete, tuir teoria nebe iha Maquinas kamotores nebe usa tiha ona nia ciclo vida tun e nia funcionamento sei la eficiente. Ho razão ne’e ita sei gasta osan boot ba manutenção.

Maluk sira, ami hanoin diak liu resolve lai problemas lubuk ida nebe acontence relaciona ho projecto ne’e. Ex. Falsificação documento“Advance Payment Garantee”. Documento ne’e hato’o ona ba meja Parlamento maibe ami hakarak hussu procedimentos sira ne’e ba to’o iha nebe ona?
Tusan lubuk ida mos ami hussu atu bele fo mai iha Parlamento liu liu ba iha Comicao G.
1. Estudos de Viabilidade ba Impacto Ambiental e Impacto Sócio económico.

2. Documentos contrato ba Projecto ne’e.

3. Documentos de fabrica ho nia especificações ba Geradores hirak ne’e.

Maluk sira, depois de Bancada Fretilin descobre tiha documento nebe falso, Governo ida ne’e resolve deit mesak mesak sem halo investigação ruma. Piur liu tan iha informação katak Director Companhia nebe acina documento ne’e dehan haruka hasai deit. Ami hanoin hahalok hanesanne’e grave tamba iha individuo balu halo escândalo ba Nação.

Maluk sira hotu mak ami respeita, ami hanoin diak liu “siapkan payun sebelum hujan”
Ami hatene katak capacidade geradores tuan hirak ne’e ne’e boot, hanesan sira hatete beibeik katak capacidade ne’e hamutuk 180 MW.

Tuir teoria nebe iha se karik, capacidade ne’e 180 MW, então fio transmissão sira nebe iha dadauk ne’e tenke troca hotu tamba se laebele queima bahinra obriga instala deit.

Ba ami preocupa liu, tamba to’o horas ne’e seidauk iha sinal ruma nebe hatudo hahu Projecto Construção ne’e. Los duni fatin balu atu tau Geradores hirak ne’e hamos duni, maibe problema rai/fatin sira ne’e ami hussu tenke resolve didiak.

Ami sente hanesan tauk fali tamba, dala ruma iha Declarações emocionantes nebe nain ulun sira balu halo, hatete katak tinan ida nia laran Electricidade sei lakan hotu iha Timor laran tomak.
Koalia hanesan ne’e mos diak, maibe tenke koalia ho realidade. Se hakarak dehan electricidade lakan hotu iha tinan ida nia laran, maibe laiha plano ida nebe diak, halo nusa maka bele acontece?
Tamba saída mak Geradores tuan hirak ne’e lori kedas ona mai, maibe construção linhas de transição no sub estacões hirak ne’e seidauk hahu?
Keta halo, iha buat ruma nebe lao la los karik? Ba hahalok ne’e ami tenke desconfia tamba iha duni interesse iha laran.

Nai Presidente no maluk deputados sira

Governo ida ne’e bele obriga an halo Construção Central Eléctrica ho consumo óleo pesado ne’e, maibe labele haluha katak Nação Timor Leste hanesan parte ida hussi Mundo ne’e.
Geradores hirak ne’e, Geradores sira nebe ho Tecnologia Tua, horas ne’e ninia spare parts mos laiha, tamba fabricas hirak ne’e la fabrica ona Geradores ho consumo óleo Pesado.

Maluk sira, Geradores ho modelo ne’e horas ne’e ema la fabrica ona,tamba produz emissão nebe boot nebe estraga ambiente, halo moras no seluk seluk tan.

Nain Ulun balu hatete katak Geradores hirak dehan sei foun, e dehan tan Geradores hirak ne’e nia tinan fabrica 2004 nia. Ida ne’e ami hakarak hatete katak ne’e bosok e la realístico, tamba ema hotu hatene katak geradores ho consumo óleo pesado ne’e nações barak usa iha tinan 1970 to’o 1980.

Maluk sira problema seluk mak ita hotu tenke hanoin resolve mak Emissão NO ka CO2. Distinto deputados balu hatete katak horas ne’e iha Technologia nebe permite atu bele halo oin sa minimisa Emissão ne’e.

Maluk sira ita bele minimisa Emissão hirak ne’e. Maibe oin sa ita halo Desulphurizacao?
Balu hatete, katak bele monta Katalisator, maibe bainhira NO ne’e nakono ona precisa tenke hamos. Carvão hussi NO ne’e atu ba tau los iha nebe?

Ema cientistas sira hatete katak carvão NO ne’e veneno, Carvão NO ne’e hanesan matéria prima ida nebe usa hodi sunu armas Nucleares.

Iha Indonésia horas ne’e dadauk motores nebe halo suar maka’s la fabrica ona, motores hanesan funsiona ho tempo rua ka dua tag.

Iha Singapura Ro’o sira nebe sei usa Geradores ho consumo óleo Pesado mos labele tama iha Porto Singapura.

Iha Antartika horas ne’e dadauk Ro’o sira nebe sei usa Geradores ho consumo óleo pesado labele tama iha neba. Horas ne’e Estado United Kingdom mak bandu.

Liu liu, Nain Ulun sira hussi Nações barak mak bainhira halo visitas ba malu. Ponto Principal mak sempre koalia maka kona ba “Issue Mudança Klimatika”.

Ami hanoin Timor Leste precisa duni balati tuir hahalok hanesan ne’e. Ita precisa mos contribui buat diak ba mundo ne’e. Ita tenke iha consciência, para bele hare sasan sira ne’e hotu, ita labele halo buat balu nebe diak hanesan organiza kuda ahi oan iha fatin hotu hotu e iha parte seluk ita ignora tiha, e halo fali buat balu nebe ladiak ba rai ida ne’e.

Tamba ne’e, ami hanoin, diak liu halo Plano de Electrificação ida nebe diak e Sustentaval.
Diak liu orçamento nebe aloka ona, hahu halo ona ona construção Linhas de Transmissão ho ninia Sub Estacões hirak ne’e, hafoin hotu tiha mak ita hotu hanoin oin sa ita hamutuk decide Geradores ho Tipo oin sa mak ita hakarak usa.Tamba ne’e ami hakarak hussu ba ema hotu, liu liu nain ulun sira hotu nia Conciencia katak:

1. Projecto Construção Central Electrica ho consumo oleo pesado la sustentável hanesan razoes barabarak nebe ami hateten tiha ona.

2. Projecto boot hanesan ne’e liu liu ba enteresse Nacional diak liu halo Consensus hanesan ita nia Presidente RDTL koalia iha nia Discurso Nasaun nia iha 17 de Marso 2009. Lian meno ba Governo liu liu ba Companhia China Nuclear Industry 22 ndConstrution Co. Ltd.

1 Hussu ba Governo atu hare didiak no hanoin ho kakutak malirin konaba Construção Central Eléctrica ho consumo oleo Pesado ne’e,

2. Ba Companhia China Nuclear Industry 22 nd Constrution Co Ltd. Atu labele obriga an halo construção ne’e tamba Partido Fretilin, Sociedade civil nacional ho internacional la aceita no sei la simu construção central electrica ho consumo oleo pesado ne’e tamba ho razoes babarak nebe ami hatete beibeik.

Tamba ne’e ami convida ita hotu atu ba Visita website“http://www.induscard.com", atu hare companhia ida diak nia perfile Internacional nebe fabrica ka faan geradores. Ami visita tiha ona website ne’e maibe, lahetan Companhia ne’e nia perfile. Ne’e hatudo katak Companhia ne’e laiha duni Qualidade e capacidade atu hatama sira nia perfile ne’e iha Website ne’e.Tamba ne’e hau hussu no exige ba Parlamento ida ne’e atu urgentemente tenke hari Inquerito Parlamentar ida atu bele hare assunto nebe refere.

Ba ita boot sira nia atenção hau hato’o Obrigado barak.

sexta-feira, 19 de junho de 2009

KONFERENSIA IMPRENSA


BANCADA PARLAMENTAR FRETILIN

Husi: Deputadu Francisco Branco
Vise Presidenti Bancada nian


Dili, 19 Junhu 2009,

“GOVERNU DE FACTU LA RESPEITA PARLAMENTU NASIONAL NIA KNAAR NO LA TRANSPARENTI”
Transparensia no boa governasaun labele sai deit nudar lia fuan mamuk. Maibe ida ne’e tenki sai nudar duni Estadu Direitu Demokratiku nia identidade no nia ejizensia nudar patrimoniu prinsipios no regras nebe impoen governasaun demokratiku ne’e sai duni boa governasaun.
Tuir konstituisaun parlamentu nasional mak aprova orsamentu geral estadu nian no parlamentu nasional mak fiskaliza ezekusaun orsamentu nian. Parlamentu nasional mos mak fiskaliza ezekusaun politika governu nian no administrasaun publika nia hahalok.
Nee signifika katak Parlamentu Nasional iha kbiit tuir konstituisaun atu hetan asesu ba dokumentus neebe parlamentu presiza atu bele halo fiskalizasaun ida neebe efetivu.

Maibe Governu de factu, hatudu ona desde Agosto 2007 katak la respeita prinsipius no responsabilidade hirak nee.

Hodi bainrua, Sekretariu Estado Conselho Ministrus Governu de factu nian halo entrevista ida ho TVTL neebe nia temi katak Parlamentu presiza hakerek ba Governu se hakarak ezigi buat ruma husi governu. Tuir bancada FRETILIN nia hare, koalia hanesan ne’e hakarak disiplina fali deputadus parlamentu nasional.

Bancada FRETILIN hakarak fo hanoin katak Governu mak responsabiliza ba parlamentu Nasional, laos PN mak responsabiliza ba Governu. No bancada FRETILIN mos hakarak fo hanoin katak debate konaba assuntus importante iha ita nia rain la liu deit husi dalan formal, no debate publiku iha media mos nudar forum ida neebe legitimu atu ezigi responsabilidade husi governu ba Parlamentu Nasional. Nee normal iha demokrasia sira no hatudu mos prinsipiu bo’ot no diak kona ba transparensia debate publiku kona ba assuntus politikus neebe importante ba nasaun nia moris.

Maibe ami hakarak hateten katak bainhira PN ezigi tuir hakerek, tuir regimentu, tuir konstituisaun, tuir lei, husu dokumentus ka informasaun ka esklaresuimentu mos governu la hatan. bainhira pedidu ne’e mai husi partidus opozisaun de factu nian.

Ezemplu ida mak iha Junho 2008 bancada FRETILIN hato’o perguntas ba governo konaba hare hibrida, iha fulan Julho bankada Fretilin halo requerementu formal ida kona ba kontratus assesores nasionais no internasionais, maibe to’o ohin loron la hetan nem resposta ida husi governu, nem lia fuan ida husi governu.

Iha debate orsamentu 2009 nian iha fulan Janeiru 2009 bancada FRETILIN no bancada PUN halo rekerimentu tuir hakerek, tuir regimentu PN nian husu dokumentus no detalhus kona ba osan neebe selu ba eis titulares orgaun soberania nian tuir Lei Pensaun Vitalisa no Lei eis Titulares Orgaun Soberania nian. To’o ohin loron ami seidauk simu nem dokumentus, nem lia fuan ida hatan ami nia pedidu.

Iha loron 24 Abril 2009 bancada FRETILIN halo rekerimentu formal liu husi plenaria tuir regimentu husu ministeriu finansas, dokumentus kontratus sentral oleo foer nian. Rekerimentu ida seluk ba ministeriu ekonomia no dezenvolvimentu kona ba avaliasaun impaktu ambiental nian kona ba sentral oleo foer. Rekerimentu ida tan ba ministeriu infraestruturas husu dokumentus kontratu nian no ambiente kona ba sentral oleo foir nee. To’o ohin loron bancada FRETILIN seidauk hetan resposta ida husi governu.
Maibe tuir ami rona husi Vise PM Eng. Mario Carrascalao nee normal ona, tamba hanesan nia rasik dehan, bainhira nia halao investigasaun ruma no husu dokumentus ka informasaun ruma, nia mos hetan deit tuir nia koalia rasik “resistensia passiva”. Ministru no membru governu sira la hatan, ka lori tempo, ka hatan ho informasaun neebe la los, ka kona ba buat seluk fali.

Iha buat seluk barak neebe bancada FRETILIN no bancada seluk nudar opozisaun de factu mos husu ona, tuir regimentu parlamentu nian, maibe la hetan.

Governu rasik mos la tuir sira nia dever. Parlamentu Nasional to’o ohin loron seidauk simu auditoria externa ida kona ba governu de factu nia gestaun ba osan estadu nian. Auditoria externa kona ba ezekusaun orsamentu fulan neen nian, Julhu to’o Dezembru 2007 nian seidauk simu maske taka kleur ona. Auditoria externa kona ba ezekusaun orsamentu 2008 nian mos seidauk entrega ba parlamentu nasional maiske prazu liu ona iha 31 Marsu 2009.

Kontratu fo’os ne’ebe bancada FRETILIN ejiji mos seidauk to’o mai.
Bancada hotu inklui AMP sira mos, halo ezigensia katak Ministra Finansas de factu tenke mai esplika salariu bo’ot ne’ebe nia fo ba nia belun Timor oan sira nudar ema internasional maske sira la iha kualifikasaun adekuadu, mos seidauk hatan.

terça-feira, 16 de junho de 2009

Failansu boot politika desenvolvimentu nasional iha sector agrikola hosi governu de facto AMP


REPUBLICA DEMOCRATICA DE TIMOR LESTE
PARLAMENTO NACIONAL
BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN


16 JUNHU 2009,

Sr Presidente,

Bankada FRETILIN la mai koalia kona ba MOU nebe Ministerio Agrikultra fo’o 100.000 Ha rai non produtivu ba kompania estrangeiro ida atu kuda tohu. Ami nia Bankada mos la mai koalia iha ne’e, kona ba kontraktu traktores sira nebe oras ne’e dau-daun hetan problemas alegasaun KKN.

Ohin, ami nia Bankada hakarak foti kestaun ida importante, kona ba programa ministerio agrikultura nian hodi kuda “hare hibrida”.

Loron hira tan , halo tinan ida. Iha loron 17 fulan junho 2008, ami nia bankada apresenta perguntas ba meja atu hato’o ba governu kona ba “hare hibrida” nebe sai nudar politika boot governu ida nee nian, ba desenvolvimentu nasional iha sector agrikola ba povo maubere, hodi lori mai surplus ba produsaun koileita hare.

Excelencias,

Iha tinan 2008, liu hosi kampanya ida nebe boot hosi media publiku, estadu nian, TVTL, lor-loron governu ida ne’e halo sensasionalismu liu hosi kampanya ministerio agrikultura nian hodi buka kuda no hamosu ekspektativa bo’ot iha mehi ita nia agrikultor sira nian, kona ba milagre nebe ita nia agrikultor sira ni ita nia rain sei hetan liu hosi kuda “hare hibrida”nebe sei hetan koileita hectare ida toneladas 12.

Ami nia Bankada iha tempu neba kedas preokupa tebes no iha duvidas boot kona ba introdusaun “hare hibrida” iha Timor Leste , nebe la liu hosi estudu ida profundu.

Tamba ne’e, ami nia bankada iha tempu neba mos, hato’o kedas perguntas sira ne’ebe tuir mai ne’e, ba goveru atu hata’an :

·Ami hakarak hatene Governu, liu hosi ministeriu agrikultura, karik iha ona teste ka ensaius adaptasaun ba “hare hibrida” nee iha ita nia rain.

·Ami mos hakarak hatene, karik governu halo ona teste ruma kona ba moras peste ka praga nebe bele mosu, mai hosi “hare hibrida” nee.

·Ami mos hakarak hatene se karik governu halo ona teste adaptasaun. Maka teste ne’e halo ona, halo iha fatin nebe deit iha Timor Leste nia laran.

·Ami mos hakarak hatene fini “hare hibrida” ne’e tinan-tinan sei sosa husi nebe? Fini ne’e nia folin hira? No adubu no pestisida hira maka agrikultores sira tenki uza hodi kuda “hare hibrida” ida ne’e?

Maibe to’o loron ida ohin, ami nia perguntas sira ne’e sei dauk nafatin hetan resposta, hanesan mo’os perguntas sira seluk, nebe ami hato’o tia ona kona ba kontratu sosa fo’os, kontraktu sosa roho-ai, kontraktu sosa gerador olios pezadus, kontraktus asesores sira no barak sira seluk tan, tuir knar fiskalizasaun nebe konstituisaun fo’o ba ami nudar parlamentar.

Sr Presidente,

Bankada Fretilin dala ida tan iha fulan Setembro 2008, liu hosi deklarasaun iha plenaria ida ne’e, kestiona no apresenta nia duvidas boot liu tan, kona ba resultadu nebe sei mosu mai hosi politika governu ninian ba implementasaun kuda “hare hibrida”, hodi hatudu nudar ezemplu insusesu Indonesia nian, nebe kuda hare hibrida Super Toy.

Maibe iha tempu neba, maluk sira balu iha fatin ida nee hataan katak, “hare hibrida” nebe Timor Leste uza daudaun nee, lao’os Super Toy, maibe ICM no SRI, tanba nee la presiza preokupa.

Iha tempu neba sociedade civil mos hato’o sira nia preokupasaun bo’ot. Sira hare’e iha introdusaun kuda “hare hibrida” iha Timor Leste ne’e, sei lori impaktu negativu makas ba ita nia dependensia ba fini hosi rai liur, no ho politika ida ne’e sei lori deit vantagem ba kompanias bo’ot sira nebe’e fa’an fini “hare hibrida” nebe automatikamente sei fa’an mos adubus no pestisida kimika hodi hetan lukru bo’ot, no hodi hanea ema agrikultor ki’ik sira.

Maibe preokupasaun sira ne’e hotu, nebe mai hosi oposisaun no sociedade civil, governu lakoi rona.

Excelencia sira,

Ami nia preokupasaun oin loron, depois de halo tia avaliasaun ba politika ida ne’e, liu tinan ida implementasaun, la’os deit ona nia rezultadu koileita la tuir promesa no propaganda governu nian maka sai nudar ami nia preokupasaun, maibe liu-liu, ami nia preokupasaun bo’ot liu tan maka rezultadu nebe hamosu dau-daun ona hosi “hare hibrida” nebe lori moras praga no peste nebe estraga hare ne’e duni, no ikus mai sei daet moras ba hare sira seluk lokal nian, iha Timor Leste.

Sr Presidente,

Ironia bo’ot maka programa kuda “hare hibrida” nebe lori eskpektativa bo’ot tebes ba ita nia agrikultores sira atu hetan surplus produsaun hare, liu hosi kampanya governu nian, iha realidade ohin loron hatudo ba ita rasik, oin seluk tebes. Hanesan ita bele ba hare iha Memo, Xefe Suku Abilio Martins, agora dau-daun husu ba instituisaun kompetente sira atu hola medidas no halo identifikasaun ba iha natar, hodi hare diretamente saida maka agrikultores sira enfrenta, atu bele iha tempu badak oin mai, fo’o asistensia humanitaria ba familia nain 879 iha Memo maka hetan krize ai han.

Atu remata ami hakarak hato’o pergunta ida: se lo’os maka sei simu responsabilidade, karik ikus mai moras “hare hibrisa” ne’e daet ba hare sira seluk lokal nian iha Timor Leste nia laran?

Ami hanoin, se karik ida ne’e akontese duni, governu de facto ida ne’e liu-liu Ministro Agrikultura maka tenki responsabiliza hosi konsekwensia introdusaun hare hibrida iha Timor Leste, nebe la liu hosi peskiza ida maka profundu.

BA INFORMASAUN TAN DERE BA DEPUTADU FRANCISCO BRANCO: 723 7124

segunda-feira, 15 de junho de 2009

Deklarasaun Politika Bankada FRETILIN


PARLAMENTU NACIONAL

Loron Segunda 15 de Junho 2009,

Husi: Deputadu Elizario Ferreira

Deklarasaun politika iha loron ida ohin iha relasaun ho "Bolsa Estudu no Tratamentu Visto ba Estudantes sira iha Indonesia" husi Ministeriu Edukkasaun.

Nai Prezidente no Belun Deputadus sira:

Koalia konaba Tratamentu visto husi embaixada Timor-Leste ihaIndonesia ba estudantes ne’ebe estuda iha nasaun refere, asuntu idane’ebe Parlamentu ne’e koalia kleur liu ona;

Ohin ami foti fali kestaun ne’e iha relasaun ho ami nia viagem ba Indonesia halo tratamentu saude, maibe ami mos hasoru malu ho estudantes sira husi, Surabaya, Malang, Yogja no Bali. Estudantes foti kestaun hanesan durante ne’e sira hetan problema konaba tratamentu vistu, liuliu estudantes sira la iha osan atu ba trata sira nia visto to Jakarta, tamba ne’e, oras daudaun iha Yogja polisia imigrasaun fo ona atensaun ba estudantes nain 5 atu sira sai mai Timor-leste mak fila. Se mak polisia imigrasaun sei deporta estudantes nain lima ne’e tamba ne’e sei difikulta sira nia estudu.

Lamentasaun ne’ebe foti maka laos sira lakohi atu trata visto maibe distansia ba Jakarta dook liu no estudantes sira nia osan la suficiente atu halo sira viagem ba to Jakarta.

Nai Prezidente no Belun deputadu sira;

Konaba bolsa estudo hetan lamentasaun husi estudantes sira katak bolsa estudu ne’ebe Ministeriu Edukasaun fo ba estudantes sira diskriminativu no nepotismu, nune’e mos sira ne’ebe programa mestradu atu halo peskiza Ministeriu Edukasaun fo deit $ 300 (Dollar Amerikanu)ne’e la to ba sira nia deslokasaun mai halo estagio iha Timor-Leste, no iha populasaun baibain nia oan barak ne’ebe selu rasik sira nia eskola to agora Ministeriu sei dauk fo atensaun ba sira. Estudantes nebe simu bolsa estudus sira nebe nia maluk serbisu iha Ministeriu.

Nai Prezidente no Belun Deputadu sira;

Estudantes sira lamenta konaba asaun embaixada nian tarde atu atende sira nia visto, Ministeriu nia distribuisaun bolsa estudu diskriminativu, estudantes sira mos fo hanoin katak se bele aumenta tan adidu edukasaun ba embaixada Indonesia atu atende diak liu visto estudantes sira iha Indonesia. No konaba distribuisaun bolsa estudu se bele labele diskrimina no labele hili familia ka kolega deit nune’emos aumenta orsamentu peskiza nian ba estudantes sira ne’ebe programa mestradu iha Indonesia.

Mak ne’e deit ami nia deklarasaun politika ba dader ida ne’e. ba Nai Prezidente no belun deputadu sira nia atensaun ami hato obrigadu wain.

ATU HETAN INFORMASAUN SELUK TAN DERE BA DEPUTADU ELIZARIO FERREIRA:
723 7118

quinta-feira, 11 de junho de 2009

Komunikadu ba Imprensa

FRENTE REVOLUCIONÁRIA DO TIMOR-LESTE INDEPENDENTE
FRETILIN

Dili, 11 de Juñu 2009

Banku Mundiál tenke transparenti liu ho assuntu eskándalu kona-ba saláriu ba asesór internasionál sira.

Banku Mundiál halo diplomasia midar-midar hodi taka falta ba dezonestidade bainhira sira trata alegasaun sériu hasoru Ministra das Finansas de facto Timor-Leste nian, Sra. Emília Pires, kona-ba ‘eskándalu ho asesór internasionál sira,’ Sekretáriu Jerál FRETILIN Mari Akatiri hatete ohin.

Hafoin Vise Prezidente Banku Mundiál vizita Dili, Banku Mundiál hasai komunikadu ida ba mídia iha dia 6 de Juñu 2009 hodi gava Ministériu das Finansas maibé sira taka ibun kona-ba eskándalu ne’e.

Jornál Tempo Semanal ho The Weekend Australian iha dia 24 ho 25 de Abril 2009 publika detallus barak kona-ba kontratu ba asesór internasionál husi Banku Mundiál ho programa ida finansiadu husi doadór sira naran PFMCBP, ne’ebé ho objetivu atu hametin kapasidade Ministériu Finansas nian.

Asesór lubuk ida mak sai kontratadu maski sira laiha kualifikasaun ho/ ou experiénsia rekeridu, maibé sira hetan saláriu ida boot tebetebes. Asesór sira ne’e balu afinál mesak Ministra Pires ho Primeiru Ministru Gusmão nia kolega di’ak no ema neebe politikamente hamutuk ho sira.

Mari Alkatiri dehan komunikadu de imprensa ne’e halo finje katak buat hotu-hotu la’o di’ak hela iha programa PFMCBP ho jestaun iha finansas.

“Ita bele kompriende sé de’it mak lee komunikadu de imprensa husi Banku Mundiál ne’e karik bele hanoin fali katak sira neebe foin daudauk foti alegasaun seriu kontra ministra de factu kona ba PFMCBP ne’e, hanesan membru parlamentu husi partidu oioin, sosiedade sivíl ho analista nasionál ho internasionál sira seluk ne’ebé hatudu preokupasaun grave, hotu laiha razaun nein ida atu foti ida nee.

“Banku Mundiál hatudu momoos katak sira preokupa liu ho sira nia relasaun ho governu duké ho honestidade no transparénsia iha Ministériu das Finansas nia jestaun ba osan husi parseiru de dezenvolvimentu sira.

“Hahalok nune’e halo ema barak iha Timor-Leste hanoin fali katak parese ke Banku Mundiál buka halo kong-kali-kong ho Ministra das Finansas nia hahalok sira ne’e ho taka falta ba alegasaun oioin hasoru ministra ne’e nia hahalok ladi’ak bainhira nia kontrata ninia belun di’ak sira ho saláriu ne’ebé eskandalozu.”

Alkatiri dehan katak FRETILIN mantein nafatin ninia apelu atu husu auditoria independente externa ida ba kazu kontratu “asesór internal sira”, ho rezultadu ne’ebé sei loke tomak ba públiku.

“Maibé, tanba governu de facto ida ne’e agora buka hela dalan atu taka hotu buat sira ne’ebé mak akontese iha PFMCBP, agora presiza karik investigasaun parlamentár ka prosesu judisiál ruma atu hetan lia los,” nia kontinua.

“FRETILIN ho reprezentante sira husi partidu sira seluk, inklui membru parlamentu husi AMP rasik, hatama tiha ona rekerimentu formál liu dalan neen ba Ministra das Finansas atu mai iha Parlamentu hodi responde ba alegasaun iha kazu ida ne’e maibé to’o ohin laiha resposta.

“Agora ofisiál seniór ida husi Banku Mundiál mai vizita ami nia rai, parese mai ho misaun sériu ida ligadu ho alegasaun oioin kontra Ministra ne’e ho PFMCBP, maibé sira la dehan buat ida ba públiku kona-ba saida mak Banku Mundiál halo daudauk atu tau filafali transparénsia ho honestidade ba nia fatin.

“Maski ho preokupasaun bo'ot no barak liu mak mosu husi Parlamentu kona ba porjetu ida nee, Vise Prezidente Banku Mundiál nian la buka atu hasoru ho delegasaun parlamentár nein ida, ka hasoru ho FRETILIN nu’udár partidu boot liu iha Parlamentu.

"Parese reprezentante Banku Mundiál ne’e la rekoñese kualkér papél ruma ba Parlamentu, partikulármente ba Opozisaun atu hala’o papél ruma iha Timor-Leste nia governasaun demokrátika. Ida ne’e pontu de vista diplomátika ida ho risku aas ba Banku" dehan Alkatiri.

Alkatiri hatutan katak Banku Mundiál nia liafuan-murak ba PFMCBP ne’e ignora tiha faktu katak mais de metade husi osan US$550 milloins ba orsamentu geral estadu tinan 2008 nian gasta liu husi cash diretamenti liu transferensias publikas, ne’ebé la presiza administrasaun finanseira ida todan.

Persentajen boot liu husi orsamentu ne’e sira gasta ba beins I servisus ho saláriu, no ita hotu hatene katak aprovizionamentu ba beins I servisus husi governu ida ne’e barak liu mak halo liu husi kontratu single source, sein halo tender ruma, i ajuda ona hamosu alegasaun séria no mós espesífika ba korrupsaun. Kona-ba orsamentu ba
investimentu kapitál ki’ik mós hanesan de’it.

“Até Vise Primeiru Ministru de facto, Sr. Mario Carrascalão mós dehan iha Radio Australia iha dia 29 de Maiu katak 20% husi orsamentu ne’e lakon hotu tanba gasta arbiru de’it. Nia dehan ba Timor Post iha dia 28 de Maiu 2009 katak tuir relatóriu husi Inspetór Jerál, 50% funsionáriu públiku maka hetan suspeisaun dehan sira mós involve iha korrupsaun; i iha Timor Post iha dia 24 de Abríl 2009, jornál ne’e sita Sr. Mario Carrascalão hodi dehan katak investigasaun husi Inspetór Jerál hatudu katak Ministériu das Finansas maka korruptu liu hotu-hotu.

“Hanesan mos Bispu Dioseze Baucau nian, Amu Basilio do Nascimento dehan ona katak populasaun rurál ka sira ne’ebé la hela iha Dili seidauk haree benefísiu ruma husi orsamentu boboot sira ne’e, no mós katak iha Dili mos, só ema uitoan de’it mak benefisia (entrevista iha TVTL iha 24 de Maiu 2009.”

Favór kontakta ho Sr. Filomeno Aleixo atu hetan informasaun tan 724 3460.

segunda-feira, 8 de junho de 2009

Ex-premiê timorense faz relatório sobre violência em Bissau


Díli, 8 jun (Lusa)

O ex-premiê timorense Mari Alkatiri, secretário-geral da Frente Revolucionária do Timor Leste Independente (Fretilin), afirmou nesta segunda-feira que "o narcotráfico está no cerne da violência que tem abalado a Guiné-Bissau".

Ao entregar um relatório sobre a situação no país africano ao presidente do Timor Leste, José Ramos-Horta, Alkatiri disse que o documento "para as autoridades competentes timorenses" mostra a "real situação" na Guiné-Bissau.

Alkatiri declarou à Agência Lusa que o relatório incide "não só na Guiné-Bissau, como na região, particularmente quando se fala do narcotráfico". "O narcotráfico já não é apenas uma questão da Guiné-Bissau, é internacional", ressaltou.

O ex-premiê disse também que "o combate ao narcotráfico [na região] deverá ser internacional (…), porque está no cerne da violência que tem abalado o país irmão, a Guiné-Bissau".

"Se não formos ao núcleo da violência, nunca resolveremos o problema", afirmou o secretário-geral da Fretilin.

Mari Alkatiri foi recentemente enviado pela Presidência timorense em uma missão diplomática à Guiné-Bissau, após o assassinato do presidente João Bernardo Nino Vieira.

IGREJA CONTESTA LEI SOBRE O ABORTO


Díli, 08 jun (RV)
RÁDIO VATICANO

A Igreja em Timor-Leste manifestou sua preocupação pela recente aprovação, por parte do Parlamento, de uma lei que permite o aborto, em caso de perigo de vida para a mãe.

A normativa, que criminaliza em geral, a interrupção voluntária da gravidez, ressalva que, em caso de emergência, a vida da mãe deve ter a prioridade sobre a vida do nascituro. O aborto deve, todavia, ser realizado com o parecer favorável de três médicos, e de ambos os genitores. No caso de perda de consciência da mãe, basta somente o consenso do marido.

Imediata a réplica dos bispos locais: o bispo de Díli, Dom Alberto Ricardo da Silva, e o bispo de Baucau, Dom Basílio do Nascimento, reafirmaram que "em caso de emergência, os médicos devem procurar salvar seja a mãe que a criança".

Destacando sua oposição à nova lei, os bispos recordam o que escreveram na carta pastoral de 15 de abril último, quando reafirmaram a natureza sagrada e inviolável da vida, da concepção à morte natural, acrescentando que o aborto é uma violação do direito fundamental à vida.

A carta pastoral lançava um apelo aos líderes políticos e sociais, a fim de que ajudassem a prover às primeiras necessidades das mães e das crianças, desde o momento da concepção, e punissem os responsáveis pelas violências contra as mulheres e menores.

FRETILIN - MEDIA RELEASE


Dili, 7 de Junho 2009
Tradução de ZIZI TIMOR OAN

O primeiro-ministro de facto, de Timor-Leste, Xanana Gusmão, deveria demitir a sua ministra da Justiça, Lúcia Lobato, pelos comentários públicos feitos por esta em relação à investigação de corrupção que pesa sobre seu marido-empresário, disse hoje a FRETILIN.

O vice-presidente e membro do Parlamento Nacional, Arsénio Bano, disse que os comentários feitos pela Sra. Lobato, na semana passada, são amplamente vistos como uma tentativa inaceitável de influenciar a investigação policial e a acusação no caso do seu marido, Américo Lopes.

“Mais uma vez, a Ministra da Justiça revelou que não está à altura para liderar este ministério, colocando a independência e a credibilidade do sistema de justiça de Timor-Leste em risco”, disse Bano.

Os co-directores de Américo Lopes, da Pualaka Oil Company Ltd, têm alegado que ele falsificou os estatutos da companhia a fim de obter acesso aos fundos conjuntos, do BNU, na sucursal em Díli.
Até ao mês passado, a Pualaka fornecia combustível para as centrais eléctricas, que são propriedade estatal.

As autoridades têm ainda de investigar as alegações feitas, no passado mês de Outubro pelo jornal de Dili, Tempo Semanal, que alegou que o Primeiro-Ministro Gusmão, adjudicou o contrato de fornecimento de combustível à Pualaka, apesar desta proposta ter sido a mais cara entre os outros concorrentes e ser notória a sua falta de experiência no negocio de fornecimento de combustível.

Na segunda-feira, 3 de Junho, a policia fez uma busca à residência e ao escritório da Sra. Lobato e do seu marido.

Em 2 de Junho, a agência de notícias AFP e ouros órgãos de comunicação social citaram a Sra. Lobato; “Como mulher dele eu quero dizer-vos que confio no meu marido. Eu estou casada com ele há 20 anos. Conheço-o melhor do que ninguém”, e ainda "posso garantir que não há qualquer falsificação de documentos que tenha sido feita pelo meu marido. Nada aconteceu".

Posteriormente, em 3 de Junho de 2009, a Lusa, (agência de noticias portuguesa) noticiou que ela atacou o Presidente de Timor, José Ramos Horta, e a nova Procuradora-geral por ele nomeada, Ana Pessoa.

Lúcia Lobato também teceu criticas à Policia Nacional de Timor-Leste e também à Policia das Nações Unidas em relação à investigação criminal do seu marido.

“Ouvi dizer que o Presidente da Republica, José Ramos-Horta, entregou algumas (alegadas) provas contra mim à Procuradora-geral da República”, disse. Lobato acusou ainda Ana Pessoa de ser politicamente tendenciosa e reservou observações sarcásticas especiais para a policia, referindo-se às acções destes como sendo “excessivas”, sugerindo que agiram fora da lei.

Arsénio Bano disse que os comentários da Sra. Lobato foram vistos pelo publico como uma tentativa inaceitável de exercer influencia politica sobre a investigação e também ao Ministério Publico, os braços do sistema da justiça criminal.

“A Ministra da Justiça não só deve manter-se afastada das investigações que envolvem o seu marido como tem de claramente demonstrar que está a faze-lo. A Ministra deve deixar em paz a policia e o Ministério Publico, para estes fazerem o seu trabalho. Se o Sr. Américo Lopes tem qualquer queixa sobre a legalidade de qualquer aspecto da investigação é ele que deve levá-los a tribunal. Este é o papel dos tribunais. A sua esposa não deveria interferir, especialmente porque ela é a Ministra da Justiça”, disse ele.

"Ela também pré-julgou os resultados de qualquer investigação e violou a nossa disposição constitucional da separação de poderes ao faze-lo. O Primeiro-Ministro Gusmão, aparentemente tem medo de agir contra a Sra. Lobato, por temer repercussoes de outros membros da coligação governamental, a AMP. No entanto, ele deve agir no interesse nacional e no interesse do nosso sistema de justiça, deve demiti-la antes de ela cometa mais danos".

Para mais informações contacte Arsénio Bano: +670 741 9505

sexta-feira, 5 de junho de 2009

APOSTAR NO APOIO SOCIAL PARA REFORÇAR O PODER É UMA POSTURA ANTIDEMOCRACIA


Por: António Guterres


Na verdade a minha posição em relação a Timor, ao seu futuro, é sempre de optimismo e de confiança. Acredito no futuro de Timor e penso que o país tem todas as condições necessárias ao desenvolvimento e crescimento económico, porém existem os reais desafios que se colocam ao país, e neste contexto o papel da liderança é inquestionável.

Há uma pergunta que me parece incontornável, o que fazer para que Timor-leste seja um espaço de estabilidade, segurança e desenvolvimento?

Antes de mais, parece-me que é preciso ser capaz de criar as condições necessárias à institucionalização do Estado. Este é seguramente o maior desafio, o da construção do Estado em sociedade pós guerra. Mas, parece-me que os conflitos não são uma causa, mas sim o resultado da fragilidade política e institucional do Estado, um Estado que não é capaz de articular e integrar os interesses do povo e de respeitar os valores da democracia.

É necessário endireitar e consolidar a nossa democracia. O governo não pode pensar que ao distribuir dinheiro à população é a forma mais acertada para construir um país, bem pelo contrário, será muito dificil o governo promover o consenso sobre as grandes questões nacionais como por exemplo colocar o país em desenvolvimeto. É dificil pôr o país em desenvolvimento se o próprio governo não tem capacidade para o fazer, limitar-se apenas de promover promessas incertas que se tornam cada vez mais uma realidade em Timor-leste.

Os recursos naturais do país não parecem ser do Estado. Não estão a ser utilizados ao serviço do bem-estar do povo e às necessidades da população. Há uma confusão total na estrutura política deste governo. A conquista do poder pereceu ser muito facil, porém, continuo a dizer que não concordo com a forma como o governo de Xanana Gusmão chegou ao poder. Em consequência disso, assiste-se a um governo que continua a não saber por onde deve começar e para onde quer chegar.

Ser um ministro ou um secretário de estado em Timor-leste não é uma profissão política mas sim um emprego, quando é assim, o país dificilmente se libertará de corrupção e nepotismo. Estamos perante a um autêntico governo de reality show, um governo com personalidade autocrática. Apostando no apoio social continua ser a prioridade deste governo. Reparem bem, até ao momento o governo parece ter mais medo de perder o poder do que cumprir o seu dever político. Com isto quero realçar aqui de que o princípio de boa governação está longe de ser implementada em Timor-leste.

Quando se tem apenas 11 jogadores titulares na equipa será muito dificil fazer um bom jogo e também dificilmente ganhará todos os jogos. Hoje a equipa pode ganhar porque o jogo foi beneficiado pelo árbito. Porém sabendo que a vitória foi muito contestada pelos adeptos, mas uma coisa é certa, os jogadores dessa equipa estão todos lesionados, mas parece que o treinador da equipa não quer lá saber, e continua a colocá-los em campo. A minha questão é esta:

· Substituir os jogadores lesionados é um problema para o treinador?
· Quem tem medo de perder o jogo, jogadores ou treinador?
· O treinador tem mais medo de perder o jogo ou o lugar?

Bom, são questões que nos obrigam a pensar. Tenho afirmado que um país como Timor-leste, a boa governação constitui um recurso estratégico e digo com toda a sincieridade que a política adoptada por este governo é uma estratégica errada. Não contribui em nada para o desenvolvimento do país.

Penso que já é tempo de o povo quebrar o seu silêncio e decidir quem deve governar o país. Queremos ser um país de diálogo e entendimento, um país amante e promotor da paz. Para isso, o país exige uma outra postura de liderança timorense, e com isso estou a referir-me àquilo que parece dever ser o compromisso fundamental dessa liderança: a construção do bem-estar do povo e mostrando o caminho de desenvolvimento para Timor-leste.

quarta-feira, 3 de junho de 2009

Reunião do FAFC

Dia 30 de Maio de 2009,

Realizou-se, no 4º piso do Centro Comercial Avenida de Coimbra, uma das habituais reuniões do FAFC. Estavam em discussão dois assuntos principais:
  • Expulsão do militante José Luis Guterres e seus seguidores
  • Definição das actividades que melhor fazem participar todos os membros do FAFC

Em relação ao primeiro assunto, a expulsão do militante José Luis Guterres (e seus colegas) da Fretilin, os membros do FAFC limitaram-se a expressar as suas modestas opiniões e comentários, de uma forma bastante académica, confrontando os comportamentos dos referidos militantes com o estatuto e regulamento interno da Fretilin, durante o periódo pós-independência. Feito isto, o FAFC chegou a um senso comum de que a decisão da Comissão Nacional de Justiça, apoiada posteriormente pelo Comité Central da Fretilin (CCF), foi bem justificada.

É necessário conscientizar todos que num estado democrático tudo é regido por leis. Ninguém pode colocar-se acima da lei. Só assim é possível servir o bem comum. Os partidos políticos também se organizam da mesma forma. Há estatuto e regulamento interno que governam a sua existência e os comportamentos dos seus militantes, pelo que todos os actos que violam conscientemente os valores, os princípios e as linhas políticas desses mesmos partidos merecem a chamada de atenção.

O FAFC admira a capacidade intelectual e a qualidade profissional do Sr José Luis Guterres, não se furtando a reconhecer que também foi importante em várias linhas da luta da Fretilin durante o colonialismo indonésio. Revelou-se após a independência de Timor um homem dotado de espírito de mudança e foi este espírito que ele queria injectar no partido da Fretilin.

Mudar é necessário. É fundamental saber o porque tem de mudar, se realmente quiser mudar deve haver mais vontade política, mais dedicação e mais trabalhos. Os militantes e a juventude do partido esperavam mais do Senhor José Luís Guterres.

No entanto, é de lamentar que o seu desempenho para atingir os seus objectivos de mudança ficou muito aquem das expectativas. Se realmente ele teve as boas intenções para a Fretilin, nunca deveria abdicar-se do partido e dos seus deveres.

Deveria permanecer de corpo e alma na Fretilin, trabalhar com os outros militantes em prol dos objectivos do partido e só assim poder realizar as suas boas intenções. Infelizmente ele mudou o seu rumo político e juntou-se aos adversários políticos da Fretilin, tomando o cargo de vice primeiro ministro, para contrariar os príncipios e linhas políticas da Fretilin. Esta faceta do Sr José Guterres é indigna para Fretilin e é considerada ìmpar à sua capacidade intelectual. Ele pôs em causa os valores do partido da Fretilin, pelo que a sua expulsão é justíssima.

Em relação ao segundo assunto da reunião, os membros do FAFC estiveram de acordo com a realização de oratórias que visam abordar temas diversos conexos com evolução da jovem nação Timorense. Estas oratórias serão dirigidas tanto pelos membros do FAFC como pelas pessoas não membros, convidadas pelo FAFC. Tudo será feito conforme a disponibilidade dos oradores e a especificidade dos temas a escolher. Isto é um dos melhores mecanismos que o FAFC quer pôr em funcionamento, visando nutrir a capacidade dos seus membros de dominar a arte de discursar em público, enriquecer os conhecimentos académicos dos mesmos através da partilha mútua de ideias e estimular a sua capacidade de resposta face aos problemas emergentes.

terça-feira, 2 de junho de 2009

Deklarasaun Politika Bancada FRETILIN


Dili 2 Junho 2009

Senhor Presidente Parlamento Nacional,
Senhores Deputados,
Povo Maubere tomak,

Bancada FRETILIN horseik halo deklarasaun politika ida ne’ebe ami konsidera importante teb-tebes atu repreentante iha uma fukun ida ne’e hola asaun ruma hafoin ami haklaken ami nia deklarasaun politika. Tuir lolos, Parlamentares hotu hare no estuda ona relatoriu ezekusaun neebe governu de facto haruka mai iha 1 Abril 2009, infelismente ita hare katak deputadus barak bancada governu de facto nian sedauk hare. Barak hatan fali dehan lalika mai halo deklarasaun deit maibe lori deit ba tribunal. Bancada FRETILIN hakarak ema hotu hatene katak ami foti kestaun nee iha uma fukun tanba ida ne’e mak ita hotu nia servisu nudar orgaun fiskalizador. Tanba nee mak Povu barak mai iha nee bebeik ka haruka SMS ba deputadus bancada ida nee halo keixas kona ba buat barak neebe sira hare lao la diak liliu kona ba ezekusaun orsamentu estadu nian.

Amo Bispu Basílio no sira seluk hateten ona dehan, maske orsamentu bot teb-tebes, maske promesas barak, liliu iha tempo kampanha politika Sr. Xanana Gusmão nian, realidade mak nee: Povu la seidauk hetan benefisiu substantivu husi orsamentu bo’ot tebetebes hirak nee. Bainhira ita hare relatoriu hanesan ida neebe Gabinete Primeiru de facto apresenta mak ita bele hare katak realidade hanesan nee duni tanba gestaun finanseira la diak, arbiru deit, no tanba loke dalan ba KKN.

Ami preukupa teb-tebes ho osan lubun nebe Primeiro Ministro de Fakto fahe ba sociedade sivil, balun emprezarios nia familia rasik, ne’ebe la liu husi prosesu tender tuir regra aprovisionamento ka konkursu hanesan sasukat atu deklara iha uma fukun nee katak situasaun hanesan akontese dadauk iha ministerios hot-hotu AMP nian.

Povo maubere presija aprende husi ezemplo rai seluk kona ba hahalok koruptores sira nebe mak dalabarak halao sira prakticas uza forsa ameasa no la aplika regras nebe mak vigora iha rai ida hodi hametin sira nia ukun.

Hahalok hametin sira nia ukun hirak nee dalaruma ita bele identifika liu husi praktikas hanesan tuir mai;

  • Sira sosa povo nia fuan laos liu programa desenvolvimento ida sustenbel ke diak maibe fahe osan ituan hanesan 20 dolares hodi korompe povo nia mentalidade no hanorin povo eseita ka sai koruptu atu taka povo nian ibun,

  • Sira uza no fahe osan arbiru latuir regras ba organizasoens sociedade sivil liu-liu instituisoens relijiosas sira hodi hamenus kritikas no tau sira iha posisaun sente hanesan halo korupsaun hodi taka sira nian ibun.

  • Sira kria sitausaun hafuhu povo, ameasa, hodi hatauk povo labele kritikas sira

  • Sira fo osan makas ba familias rasik atu sai riku no atu iha poder ekonomia hodi apoio koruptor nee ukun nafatin e. Sira mos fahe osan liu husi kontratos publikas governo nian ba amigos rai laran no rai liur hodi kria kroni nebe kaer ekonomia nebe se organija mafia atu halo ameasas ba povo nebe mak kritikas sira hodi hametin sira nia ukun.

Ba Povo Maubere tomak liu husi deklarasaun politika Bankada FRETILIN nian, ami apela ba Povo Maubere tomak atu hases an no labele husik imi nia an monu ba lisaun ma-administrasaun, koluzaun, nepotismu no korupsaun nebe hanorin dadauk husi Primeiro Ministro de Faktu AMP nian. Pratika la diak neebe bancada FRETILIN hare mosu no foin dadaun tatoli iha leten, rekonesidu husi sosiedade sivil mos. Ita hare katak Dioseze Díli iha tinan kotuk la simu no entrega fali ba Governu osan neebe fo husi subvensaun publiku ida neebe kaer hela iha Primeiru Ministru. Bancada FRETILIN la hatene lolos tanba sa mak sira halo hanesan ne’e maibe agora mak ita hare situasaun arbiru deit sira halo los entrega osan.

Iha ONG nasional neebe tau matan ba hamenus KKN iha ita nia rain mos fo sai iha semana kotuk katak sira la simu osan tanba transparensia la iha liu.

Bancada FRETILIN hakarak hatete lolos ba povo maubere tomak, katak bancada haklaken nia posisaun iha uma fukun ne’e laos tanba se se deit mak simu osan husi Primeiro Ministro de Faktu, no deklarasaun horseik nebe temi duni naran ema balun no organizasaun balun, laos tanba sira se… maibe tanba lalaok no hahalok neebe la los no la usa Povu nia osan ho kuidadu no diak.

Bancada FRETILIN nia preokupasaun mak rua deit: Se prosesu aloka osan povo nian tuir duni lei ne’ebe iha vigor iha ita nia rain no tuir duni prosesu ne’be iha responsabilizaun finanseira, programa, evaluasaun diak ka lae husi instituisaun nebe mak mak aloka osan???. Buat rua nee mak importante no liliu ita hotu tenke refleta klean liu em vez de mai defende deit PM de facto. Nia mak responsável tanba osan verba sosieade sivil ne’e tama iha nia gabinete no fahe husi nia gabinete rasik.

Iha tinan kotuk ita hotu hare besik Natal PM de facto nee fahe osan iha nia gabinete, ne’ebe dehan husi nia fundasaun nian. Maibe ami seidauk hatene lolos se osan ne’ebe fahe husi neeba duni ka husi ne’ebe fontes orsamento povo nian??? Tanba agora dadaun mos ami rona dehan katak osan entre rihun sanulu dollar ($10,000) to’o rihun ruanulu dollar amerikanos ($20,000) lakon husi gaveta Gabinete Primeiro Ministro nian. Ida nee mos ita husu tanba sa mak iha osan bo’ot hanesan nee rai iha gaveta laran ka kofre, tanba iha membrus governu barak mak diskuidu liman namdoras ba osan nebe sira kaer, no ita rona mak osan lakon no lakon hela deit. Ne’e hatudu katak osan lakon tan falta responsabilidade ba osan povo nian mak ukun nain sira kaer..

Senhor Presidenti,

Maluk Senhores Deputados,

Povo Maubere…

Bainhira Parlamentu nasional ida nee aporva osan atu halau subvensoens publikus nee, Bancada FRETILIN la hare katak lei Orsamentu Jeral Estadu 2008 nian la halo alterasaun tomak ba lei ne’ebe vigora kona ba gestaun osan povo nian.

Liliu tuir linha 2, artigu 32, Regime Juridiku de Aprovisionamentu nian, neebe aplika ba projektus hot-hotu ne’ebe relasiona ho infrastrutura iha Kapital desenvolvimento inkuli iha orsamentu gabinete PM nian ka se se nian, hatetek katak projektus hirak ne’e labele fo projetu ba familia to’o segundo grau konsanguinidade hodi hadok an husi konflitu de interesses. Nee inklui sobrinhos sira.. Hodi nune’e mak ami kestiona.

Bancada FRETILIN kestiona mos ema individual neebe usa osan la tuir objetivu ne’ebe governu de faktu rasik fo osan ba nia atu halo, laos tanba nia padre, maibe tanba nia usa osan Povo nian la tuir akordo ne’ebe sira korkorda atu usa. Bancada FRETILIN kestiona mak lalaok no hahalok, Laos tanba se se deit. Ikus, bancada FRETILIN hakarak hatan ba deputadu balun neebe horseik hateten katak bancada FRETILIN nia intensaun diak maibe diak liu lori ba tribunal. Bancada FRETILIN haruka ona kazu balun ba Ministério Publiku, ba Tribunal no husu mos investigasaun husi Provedor Direitus Humanus no Justisa. Maibe kestaun mak ida nee, bainhira Provedor hakarak investiga kestaun fos neebe Primeiru Ministru de facto entrega deit ba nia kolega no belun partidu CNRT nian Sr. Germano, Provedor la konsegue hetan dokumentus neebe nia ezigi husi governu atu bele halao investigasaun. Iha ezemplu barak tan, ne’ebe Provedor enfrenta hanesan lolos Vise PM de guverno de faktu rasik, Mário Carrascalao dehan hasoru “resistensia passiva” husi membrus governu sira ne’ebe nia husu informasaun atu bele investiga keixas KKN.

Maibe ami hare situasaun nee hanesan, akontese dadauk iha uma fukun ida nee, deputadus barak mak halo fali “resistensia activa” atu taka KKN.

Tuir lolos, bainhira alegasaun ruma mosu Xefe Governu haruka Inspector Jeral no halo pedidu ba Provedor Direitos Humanos e Justisa nian halo investigasaun. To’o agora ami husu: kazu hirak mak Guvernu de Faktu husu no haruka ona ba orgauin sira ne’e atu halo investigasaun?

Tuir Sua Exselensia Sr Primeiru Ministru de facto nia lia fuan rasik hori uluk kedas hakilar katak nia se halo toleransia mínima ba KKN. Ida nia hateten duni. Bancada FRETILIN ohin loron hanoin katak nia karik arrepende halo promesas baratu, hodi hateten katak” se se deit mak naok lima cent dolares amerikano se s….a…….i!

Maibe realidade oin seluk. Parlamentu nee hetan obstakulu bo’ot hetan dokumentus neebe bancada husu kona ba buat oioin maibe la hetan husi governu. Commissaun C rasik mos ezigi atu ba Ministeriu Finansas atu fiskaliza kontratu óleo pezadu, kontratos ba assesores internasionais maibe la hetan despacho husi meza parlamentu rasik.

Nee mak Bancada FRETILIN konsidera hanesan resistensia activa duni.

Maibe ida nee koalia deit. Vontade politika la iha no brani atu enfrenta kazus hirak neebe mosu kona nia membru governu, seluk Bankada FRETILIN hare katak Deputados AMP nian, la foti asaun ruma, karik tauk se halo assaun bele harahun nia aliansa AMP.

Kazu neebe bancada FRETILIN foti dadaun kona ba osan neebe fahe ba sosiedade sivil nee seriu teb-tebes. Osan nee liu $5 millioens. Osan nee bele hodi halo buat barak atu desenvolve ita nia Povo nia moris, em vês de fo ba usa arbiru deit sem verifika lolos nia resultadu ba desenvolvimentu nee saída.

Bancada FRETILIN sei foti bebeik aban bainrua kazus hot-hotu ne’ebe ami sei hetan. No iha kazus barak ona neebe hein atu foti. Foti tanba ida nee mak ita nia knaar nudar fiskalizador ba governu no defensor Povo maubere nia interesse. Ami hein katak Povo mak sei halo julgamentu ba hahalok ne’ebe halimar ho sira nia osan no buka taka matan ba sira.

Obrigado wain,

Arsenio Bano, Deputado Bankada FRETILIN

(Telemovel: 741 9505)