REPUBLICA DEMOCRATICA DE TIMOR LESTE
PARLAMENTO NACIONAL
BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN
PARLAMENTO NACIONAL
BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN
16 JUNHU 2009,
Sr Presidente,
Bankada FRETILIN la mai koalia kona ba MOU nebe Ministerio Agrikultra fo’o 100.000 Ha rai non produtivu ba kompania estrangeiro ida atu kuda tohu. Ami nia Bankada mos la mai koalia iha ne’e, kona ba kontraktu traktores sira nebe oras ne’e dau-daun hetan problemas alegasaun KKN.
Ohin, ami nia Bankada hakarak foti kestaun ida importante, kona ba programa ministerio agrikultura nian hodi kuda “hare hibrida”.
Loron hira tan , halo tinan ida. Iha loron 17 fulan junho 2008, ami nia bankada apresenta perguntas ba meja atu hato’o ba governu kona ba “hare hibrida” nebe sai nudar politika boot governu ida nee nian, ba desenvolvimentu nasional iha sector agrikola ba povo maubere, hodi lori mai surplus ba produsaun koileita hare.
Excelencias,
Iha tinan 2008, liu hosi kampanya ida nebe boot hosi media publiku, estadu nian, TVTL, lor-loron governu ida ne’e halo sensasionalismu liu hosi kampanya ministerio agrikultura nian hodi buka kuda no hamosu ekspektativa bo’ot iha mehi ita nia agrikultor sira nian, kona ba milagre nebe ita nia agrikultor sira ni ita nia rain sei hetan liu hosi kuda “hare hibrida”nebe sei hetan koileita hectare ida toneladas 12.
Ami nia Bankada iha tempu neba kedas preokupa tebes no iha duvidas boot kona ba introdusaun “hare hibrida” iha Timor Leste , nebe la liu hosi estudu ida profundu.
Tamba ne’e, ami nia bankada iha tempu neba mos, hato’o kedas perguntas sira ne’ebe tuir mai ne’e, ba goveru atu hata’an :
·Ami hakarak hatene Governu, liu hosi ministeriu agrikultura, karik iha ona teste ka ensaius adaptasaun ba “hare hibrida” nee iha ita nia rain.
·Ami mos hakarak hatene, karik governu halo ona teste ruma kona ba moras peste ka praga nebe bele mosu, mai hosi “hare hibrida” nee.
·Ami mos hakarak hatene se karik governu halo ona teste adaptasaun. Maka teste ne’e halo ona, halo iha fatin nebe deit iha Timor Leste nia laran.
·Ami mos hakarak hatene fini “hare hibrida” ne’e tinan-tinan sei sosa husi nebe? Fini ne’e nia folin hira? No adubu no pestisida hira maka agrikultores sira tenki uza hodi kuda “hare hibrida” ida ne’e?
Maibe to’o loron ida ohin, ami nia perguntas sira ne’e sei dauk nafatin hetan resposta, hanesan mo’os perguntas sira seluk, nebe ami hato’o tia ona kona ba kontratu sosa fo’os, kontraktu sosa roho-ai, kontraktu sosa gerador olios pezadus, kontraktus asesores sira no barak sira seluk tan, tuir knar fiskalizasaun nebe konstituisaun fo’o ba ami nudar parlamentar.
Sr Presidente,
Bankada Fretilin dala ida tan iha fulan Setembro 2008, liu hosi deklarasaun iha plenaria ida ne’e, kestiona no apresenta nia duvidas boot liu tan, kona ba resultadu nebe sei mosu mai hosi politika governu ninian ba implementasaun kuda “hare hibrida”, hodi hatudu nudar ezemplu insusesu Indonesia nian, nebe kuda hare hibrida Super Toy.
Maibe iha tempu neba, maluk sira balu iha fatin ida nee hataan katak, “hare hibrida” nebe Timor Leste uza daudaun nee, lao’os Super Toy, maibe ICM no SRI, tanba nee la presiza preokupa.
Iha tempu neba sociedade civil mos hato’o sira nia preokupasaun bo’ot. Sira hare’e iha introdusaun kuda “hare hibrida” iha Timor Leste ne’e, sei lori impaktu negativu makas ba ita nia dependensia ba fini hosi rai liur, no ho politika ida ne’e sei lori deit vantagem ba kompanias bo’ot sira nebe’e fa’an fini “hare hibrida” nebe automatikamente sei fa’an mos adubus no pestisida kimika hodi hetan lukru bo’ot, no hodi hanea ema agrikultor ki’ik sira.
Maibe preokupasaun sira ne’e hotu, nebe mai hosi oposisaun no sociedade civil, governu lakoi rona.
Excelencia sira,
Ami nia preokupasaun oin loron, depois de halo tia avaliasaun ba politika ida ne’e, liu tinan ida implementasaun, la’os deit ona nia rezultadu koileita la tuir promesa no propaganda governu nian maka sai nudar ami nia preokupasaun, maibe liu-liu, ami nia preokupasaun bo’ot liu tan maka rezultadu nebe hamosu dau-daun ona hosi “hare hibrida” nebe lori moras praga no peste nebe estraga hare ne’e duni, no ikus mai sei daet moras ba hare sira seluk lokal nian, iha Timor Leste.
Sr Presidente,
Ironia bo’ot maka programa kuda “hare hibrida” nebe lori eskpektativa bo’ot tebes ba ita nia agrikultores sira atu hetan surplus produsaun hare, liu hosi kampanya governu nian, iha realidade ohin loron hatudo ba ita rasik, oin seluk tebes. Hanesan ita bele ba hare iha Memo, Xefe Suku Abilio Martins, agora dau-daun husu ba instituisaun kompetente sira atu hola medidas no halo identifikasaun ba iha natar, hodi hare diretamente saida maka agrikultores sira enfrenta, atu bele iha tempu badak oin mai, fo’o asistensia humanitaria ba familia nain 879 iha Memo maka hetan krize ai han.
Atu remata ami hakarak hato’o pergunta ida: se lo’os maka sei simu responsabilidade, karik ikus mai moras “hare hibrisa” ne’e daet ba hare sira seluk lokal nian iha Timor Leste nia laran?
Ami hanoin, se karik ida ne’e akontese duni, governu de facto ida ne’e liu-liu Ministro Agrikultura maka tenki responsabiliza hosi konsekwensia introdusaun hare hibrida iha Timor Leste, nebe la liu hosi peskiza ida maka profundu.
BA INFORMASAUN TAN DERE BA DEPUTADU FRANCISCO BRANCO: 723 7124
Bankada FRETILIN la mai koalia kona ba MOU nebe Ministerio Agrikultra fo’o 100.000 Ha rai non produtivu ba kompania estrangeiro ida atu kuda tohu. Ami nia Bankada mos la mai koalia iha ne’e, kona ba kontraktu traktores sira nebe oras ne’e dau-daun hetan problemas alegasaun KKN.
Ohin, ami nia Bankada hakarak foti kestaun ida importante, kona ba programa ministerio agrikultura nian hodi kuda “hare hibrida”.
Loron hira tan , halo tinan ida. Iha loron 17 fulan junho 2008, ami nia bankada apresenta perguntas ba meja atu hato’o ba governu kona ba “hare hibrida” nebe sai nudar politika boot governu ida nee nian, ba desenvolvimentu nasional iha sector agrikola ba povo maubere, hodi lori mai surplus ba produsaun koileita hare.
Excelencias,
Iha tinan 2008, liu hosi kampanya ida nebe boot hosi media publiku, estadu nian, TVTL, lor-loron governu ida ne’e halo sensasionalismu liu hosi kampanya ministerio agrikultura nian hodi buka kuda no hamosu ekspektativa bo’ot iha mehi ita nia agrikultor sira nian, kona ba milagre nebe ita nia agrikultor sira ni ita nia rain sei hetan liu hosi kuda “hare hibrida”nebe sei hetan koileita hectare ida toneladas 12.
Ami nia Bankada iha tempu neba kedas preokupa tebes no iha duvidas boot kona ba introdusaun “hare hibrida” iha Timor Leste , nebe la liu hosi estudu ida profundu.
Tamba ne’e, ami nia bankada iha tempu neba mos, hato’o kedas perguntas sira ne’ebe tuir mai ne’e, ba goveru atu hata’an :
·Ami hakarak hatene Governu, liu hosi ministeriu agrikultura, karik iha ona teste ka ensaius adaptasaun ba “hare hibrida” nee iha ita nia rain.
·Ami mos hakarak hatene, karik governu halo ona teste ruma kona ba moras peste ka praga nebe bele mosu, mai hosi “hare hibrida” nee.
·Ami mos hakarak hatene se karik governu halo ona teste adaptasaun. Maka teste ne’e halo ona, halo iha fatin nebe deit iha Timor Leste nia laran.
·Ami mos hakarak hatene fini “hare hibrida” ne’e tinan-tinan sei sosa husi nebe? Fini ne’e nia folin hira? No adubu no pestisida hira maka agrikultores sira tenki uza hodi kuda “hare hibrida” ida ne’e?
Maibe to’o loron ida ohin, ami nia perguntas sira ne’e sei dauk nafatin hetan resposta, hanesan mo’os perguntas sira seluk, nebe ami hato’o tia ona kona ba kontratu sosa fo’os, kontraktu sosa roho-ai, kontraktu sosa gerador olios pezadus, kontraktus asesores sira no barak sira seluk tan, tuir knar fiskalizasaun nebe konstituisaun fo’o ba ami nudar parlamentar.
Sr Presidente,
Bankada Fretilin dala ida tan iha fulan Setembro 2008, liu hosi deklarasaun iha plenaria ida ne’e, kestiona no apresenta nia duvidas boot liu tan, kona ba resultadu nebe sei mosu mai hosi politika governu ninian ba implementasaun kuda “hare hibrida”, hodi hatudu nudar ezemplu insusesu Indonesia nian, nebe kuda hare hibrida Super Toy.
Maibe iha tempu neba, maluk sira balu iha fatin ida nee hataan katak, “hare hibrida” nebe Timor Leste uza daudaun nee, lao’os Super Toy, maibe ICM no SRI, tanba nee la presiza preokupa.
Iha tempu neba sociedade civil mos hato’o sira nia preokupasaun bo’ot. Sira hare’e iha introdusaun kuda “hare hibrida” iha Timor Leste ne’e, sei lori impaktu negativu makas ba ita nia dependensia ba fini hosi rai liur, no ho politika ida ne’e sei lori deit vantagem ba kompanias bo’ot sira nebe’e fa’an fini “hare hibrida” nebe automatikamente sei fa’an mos adubus no pestisida kimika hodi hetan lukru bo’ot, no hodi hanea ema agrikultor ki’ik sira.
Maibe preokupasaun sira ne’e hotu, nebe mai hosi oposisaun no sociedade civil, governu lakoi rona.
Excelencia sira,
Ami nia preokupasaun oin loron, depois de halo tia avaliasaun ba politika ida ne’e, liu tinan ida implementasaun, la’os deit ona nia rezultadu koileita la tuir promesa no propaganda governu nian maka sai nudar ami nia preokupasaun, maibe liu-liu, ami nia preokupasaun bo’ot liu tan maka rezultadu nebe hamosu dau-daun ona hosi “hare hibrida” nebe lori moras praga no peste nebe estraga hare ne’e duni, no ikus mai sei daet moras ba hare sira seluk lokal nian, iha Timor Leste.
Sr Presidente,
Ironia bo’ot maka programa kuda “hare hibrida” nebe lori eskpektativa bo’ot tebes ba ita nia agrikultores sira atu hetan surplus produsaun hare, liu hosi kampanya governu nian, iha realidade ohin loron hatudo ba ita rasik, oin seluk tebes. Hanesan ita bele ba hare iha Memo, Xefe Suku Abilio Martins, agora dau-daun husu ba instituisaun kompetente sira atu hola medidas no halo identifikasaun ba iha natar, hodi hare diretamente saida maka agrikultores sira enfrenta, atu bele iha tempu badak oin mai, fo’o asistensia humanitaria ba familia nain 879 iha Memo maka hetan krize ai han.
Atu remata ami hakarak hato’o pergunta ida: se lo’os maka sei simu responsabilidade, karik ikus mai moras “hare hibrisa” ne’e daet ba hare sira seluk lokal nian iha Timor Leste nia laran?
Ami hanoin, se karik ida ne’e akontese duni, governu de facto ida ne’e liu-liu Ministro Agrikultura maka tenki responsabiliza hosi konsekwensia introdusaun hare hibrida iha Timor Leste, nebe la liu hosi peskiza ida maka profundu.
BA INFORMASAUN TAN DERE BA DEPUTADU FRANCISCO BRANCO: 723 7124
