Intervensau husi Presidente Partidu FRETILIN, Francisco Guterres (Luolo)
Seremeonia “Komemorasaun Loron ASDT Ba FRETILIN dala 36”
Comite Central FRETILIN, Comoro, Dili
20 de Maio de 2010
“Kaer Metin Ita Nian Fuan ho Àten iha ninia Fatin”
Ohin 20 de maio de 2010 ita halibur iha ne’e atu komemora ita nia loron, loron pasajen ASDT ba FRETILIN, historia ida ke lão naruk, historia ida ke difisil, maibe historia ida ke reafirma e afirma, iha hau nia vida.
Ohin hau rona husi Presidente da Republica Sr Ramos Horta nia lia fuan iha tempo ida ne’ebe, sira hotu sei ki’ik balun foin 16 anos, balun foin 17 anos, balun foin 20 anos sira bele halibur malu para atu bele fo hanoin ba malu atu ohin sa buka dalan ba Timor Leste hanesan provinsia colonial Portuguesa ninian.
Exatamente ke iha tempo ida ne’eba, sira hotu-hotu hanoin e sira akompania mundo laliu husi Internet, hanesan agora dadauk ita iha, laliu husi televizaun hanesan agora dadauk ita hare, maibe sira hotu uja sira nia matenek atu bele sira fo hanoin ba malu, atu oin sa Timor Leste bele sai estadu ida, bele sai Indepedenti. Buat ida ke ita hanoin fila fali ba kotuk, ita hare katak lideransa ida uluk lahanesan iha tempo ida agora ita “Ukun Rasik An” Lideransa ida ke matenek, lideransa ida ke iha kapasidade, iha hanoin para atu bele hari’i Timor sai hanesan rai Indepedente iha mundo Rai klaran.
Tamba ne’e mak ohin lokraik ida ne’e halo tinan 36 hodi komemora loron ASDT ba FRETILIN ninian e nudar Presidente do Partido PRETILIN hodi hakruk ba ita bot, ita bot sira neebe uluk hahi. Hakruk mos ba sira hotu neebe oras ne’e lahamutuk hona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida ne’e para ita hotu bele halibur malu.
Signifikadu bot teb-tebes ba ita iha pasajen ASDT ba FRETILIN hanesan ohin ita rona, e hau hakarak hatutan katak ASDT halibur hanoin para atu fila ba FRETILIN dalan ita liu tia ona, dalan ida mak “Ukun Rasik An” nebe FRETILIN hakarak. Iha tempo mudansa ninia mak ida ne’e duni, atu bele eduka “Ukun Rasik An” ba Timor Leste e halibur mos Timor oan sira hotu atu bele hamutuk hodi hari’i ita nia rai nudar rai ida ke Indepedensia.
FRETILIN nia hakarak iha tinan 36 ba kotuk mak ida ne’e duni. Ita lao dalan naruk nebe liu husi susar, terus, mate neebe FRETILIN ninian lia fuan, mak murak hodi tuba ba ita nian Rai, tuba ba FRETILIN ninia abut ba nafatin, biar força oi-oin, força bot ema sira rai ketan ninian mai fera ita, ho Aveãon oi-oin maibe FRETILIN hamrik metin nafatin. FRETILIN kontinua kombate nafatin. FRETILIN kontinua disididu nafatin. FRETILIN neebe terus, bele mate, kontinua kombate nafatin. Biar bele mate lao rai no fin FRETILIN konsege manan duni, para bele liberta nia rain. Ita hateke fila ba ita nia historia hau hanoin buat sira ne’e hotu maka ita tenki hanoin nafatin, maibe ita hanoin nafatin ba kotuk, ita hakarak hatu hamrik metin hodi hateke ba oin. Oin sa mak ita nia Rai ita nia povo ida ne’e bele diak, bele hetan haklaken bele hetan orguilo ba dezenvolvimentu kiak iha nia Rain ida ne’e mak ita hadia? Ita hotu hakarak maka ita nia Rai ida ne’e bele hakmatek para ita nia inan aman sira, ita nia oan sira bele hakmatek iha sira nian uma, iha sira nia hela fatin. Ida ne’e mak ita hotu hakarak, entaun so ida ne’e mak ita hotu hakarak.
Tamba saida maka krizi ida 2006 ne’e mosu? Hau lakohi koalia naruk liu kona ba krizi ida ne’e, maibe ita ida-idak liu krizi ida ne’e iha ita nia fuan no ita nian neon. Hau so hakarak hateten deit ba Camarada sira ho destindos comvidados, krizi ida ne’e mai para atu hametin liu ita nia fuan, hatu halo FRETILIN bot ba bei-beik, laos atu mai para sobu FRETILIN, mas ho krizi ne’e atu halo FRETILIN hamutuk liu tan, atu hatene diak liu tan nia an, atu serbi Rai ida ne’e, krizi 2006 hau bele hateten.
FRETILIN halo lisaun bot ida. FRETILIN kurizi krizi 2006 lãos deit politika maibe FRETILIN mos fo lisaun bot ida. Fo lisaun bot tamba FRETILIN la halo violensia hasoru tia fali violensia. FRETILIN hakmatek iha ninia fatin. Ida ne’e mak lisaun bot ida nebe FRETILIN hakarak hatu hatudu, lisaun ida ke nakonu ho maturidadi Politika. Kuandu iha maturidadi Politika para iha dignidadi politika ba Partido historiku ida ne’e, hodi hatudu ba ema hotu. Hau dehan nune’e ba hau nia Militantes sira. Bainhira Militantes sira tomak hanoin ba atu “àten sai tia fali fuan e fuan sai tia fali àten”, mas ba hau ho Dr Mari Alkatiri nebe imi nian nain ulun, iha Partido ida ne’e nia oin, ami nain rua senti nafatin, “ami nia fuan sei nafatin iha ami nain rua nia fatin”, “ami nia àten sei nafatin iha nia fatin,” la halai dok ida para ami atu hatene atu kuinese diak liu tan, krizi ida ne’e hodi mental liu FRETILIN ho ita FRETILIN, atu bele hadia diak liu tan ita nia àn.
FRETILIN hola desizoens para hau hateten katak ne’e estratejia para atu bele responde situasaun ida, neebe liu husi estrutura Politika ida, nebe tuir ita kuaze tinan 2, tinan 2 duni ita halibur fila fali husi distritu, sub distritu to’o iha Aldeia, hodi halibur ita nia Militante, hateten lia los ba sira hodi hadia fila fali ita nia estrutura.
Ita nia organizasaun nudar Partido Politiku, buat diak. Ohin hau bele hateten deit katak atu hateke karik ba Loromonu e atu hateke ba iha Lorosa’e, ba tasi feto ka tasi mane la iha ema ida ke la temi FRETILIN nia naran. Hotu-hotu hatene se ita hotu iha kabun laran dehan hotu-hotu FRETILIN ninian, hau senti katak hau barani liu tan para mai hamrik iha imi nia oin. Maibe ho brani diak liu ita hadia para hakat ba oin, hodi hateke ba futuru ninian aban ninian no bain 2 ninian so ida ne’e mak bele, purke ita nia objektivo maka ida ne’e duni hakarak paz, estabilidade no dezenvolvimentu ba Rai ida ne’e.
Ita hatete katak FRETILIN iha ninia maturidade Politika bot liu iha povo ida ne’e nia oin, iha Rai ida ne’e nia leten. Hau rasik asumi atitudi Politika ida para oin sa ita lao ba oin, ho nune’e bele hametin liu tan ita. Maibe buat barak mosu, dalan barak liu nakonu tia ami nia matan, dalan barak liu nakonu tia ami nia tilun. Maibe dalan barak liu mos halo ami kaer metin ami nia fuan iha fatin, obriga mos ami kaer metin ami nia aten iha ninia fatin.
Hau dehan nune’e tamba FRETILIN preukupadu tamba ita kuandu lão tama sala hotu, “lae laos ida ne’e”, prekupadu tamba ami hateke ba oin ba futuru ninian, povo ida ne’e rai ida ne’e atu lão ba oin ne’e, atu sai saida povo ida ne’e ninian, neebe uluk kedas terus ba rai ida ne’e, ida ne’e mak halo ami preukupa. Tamba ne’e Camarada sira rona dalan barak ami hola atitudi ida, atitudi ba opozisaun ida ne’e nian ho objectivo laos deit atu kontra deit.
Camaradas sira hateten dalan barak liu husi ita nia “Bancada” hola fatin iha Parlamentu Nasional hanesan mos hau rasik, Dr Mari Alkatiri ami nain rua rasik hola atitudi opozisaun ninian, e atitudi opozisaun ninian iha fatin hotu-hotu iha rai enebe-enebe deit, nia mak mane. Maibe opozisaun hanesan hau dehan laos atu kontra deit maibe opozisaun ami dalan barak, kontra maibe aprejenta mos solusaun. So ke balun problema Timor ne’e sai fali hanesan Politika e ita tenki rejolve ho politika duni. Maibe ami mos fo solusaun balun laos ho politika deit maibe dala ruma ami fo solusaun ho teknika, tuir dalan problema Timor nian, iha partidu ita koalia tuir teknika ninian, mas dalan barak ami hare rai ida ne’e politika mak barak liu. Se ita hatene haklaken buat sira ne’e iha nia fatin, ita sidi ida ba ida e ita mos sidi ida ba ida seluk nian, ne’e nafatin hela, diak liu ita hamutuk, tempo to’o ona para ita hotu hamutuk, hotu-hotu hanoin para bele hadia ita nian rain.
FRETILIN nia kontribuisaun bot mak ida ne’e, kontribuisaun atu bele hametin estabilidade ho paz, maka hanesan oin hau koalia hona katak lakohi violensia, la simu violensia hasoru fali ho Violensia. FRETILIN ninia hakarak mos maka ida ne’e, kontra mas ho solusaun.
Ohin ita rona ita nia Camarada Sekretariu Geral hateten, tinan ida 2010 tinan ba estabilidade, tinan ba Paz e tinan ba dezenvolvimento. Ninia sentidu ida ke bot e luan lahalimar. Ita FRETILIN tenki tau ba “Pratika maibe ho Politika” atu intende saida mak FRETILIN hanoin. Se ita mak halo lideransa FRETILIN hanoin hodi rai ne’e ba oin, ida ne’e mak ita hakarak.
Nudar Estado de Dereitu Demokratiku neebe ita tomak rona ema barak koalia katak, tebes duni Timor Leste ohin loron sai estadu ida ke Demokratiku duni. Timor Leste kuandu sai Estadu iha povo ida ne’e nia oin Governu ida ne’e se deit maka atu ba kaer, tenki hateke ba povo ida ne’e ninia oin atu bele servi povo ida ne’e ho dignidadi, atu bele lao tuir nia dalan, mak dalan tuir konstituisaun ninian, neebe konsagra tia ona, vontade ema ida nia ou ema rua nian ou ema lubun ida nia labele às liu fali povo ida ne’e nia moris. Se ita halo hanesan ne’e nasaun ida ne’e lao ba oin sei sidi nafatin.
Maibe dalan diak liu mak ida ne’e “se ami kaer nafatin ami nia fuan iha ami nia fatin” husu mos ba Militante sira atu kaer metin mos imi nia fuan iha nia fatin. So uniku dalan ida ne’e mak ita lori povo no rai ida ne’e ba oin.
Ikus liu hau fo lia menon ba maluk Veteranus, Rejistensia no Camaradas sira neebe ohin simu “Sertifikadu” hau hakarak hato’o ba ita boot sira katak, FRETILIN laiha buat diak ruma atu fo ba imi, maibe ho sertifikadu ida ne’e, bainhira imi hanoin imi nia terus, susar no sofrementu iha imi nia isilolon, karik hateke ba sertifikadu ida ne’e tamba maske ita hare hanesan suratahan nebe la vale ida. Maibe ho historia liu husi sertifikadu ida ne’e sei konta tuir husi jerasaun ba jerasaun, “Tamba ita ema bele mate maibe historia sei la mate.”
Mak ne’e deit. Obrigadu.
Seremeonia “Komemorasaun Loron ASDT Ba FRETILIN dala 36”
Comite Central FRETILIN, Comoro, Dili
20 de Maio de 2010
“Kaer Metin Ita Nian Fuan ho Àten iha ninia Fatin”
Ohin 20 de maio de 2010 ita halibur iha ne’e atu komemora ita nia loron, loron pasajen ASDT ba FRETILIN, historia ida ke lão naruk, historia ida ke difisil, maibe historia ida ke reafirma e afirma, iha hau nia vida.
Ohin hau rona husi Presidente da Republica Sr Ramos Horta nia lia fuan iha tempo ida ne’ebe, sira hotu sei ki’ik balun foin 16 anos, balun foin 17 anos, balun foin 20 anos sira bele halibur malu para atu bele fo hanoin ba malu atu ohin sa buka dalan ba Timor Leste hanesan provinsia colonial Portuguesa ninian.
Exatamente ke iha tempo ida ne’eba, sira hotu-hotu hanoin e sira akompania mundo laliu husi Internet, hanesan agora dadauk ita iha, laliu husi televizaun hanesan agora dadauk ita hare, maibe sira hotu uja sira nia matenek atu bele sira fo hanoin ba malu, atu oin sa Timor Leste bele sai estadu ida, bele sai Indepedenti. Buat ida ke ita hanoin fila fali ba kotuk, ita hare katak lideransa ida uluk lahanesan iha tempo ida agora ita “Ukun Rasik An” Lideransa ida ke matenek, lideransa ida ke iha kapasidade, iha hanoin para atu bele hari’i Timor sai hanesan rai Indepedente iha mundo Rai klaran.
Tamba ne’e mak ohin lokraik ida ne’e halo tinan 36 hodi komemora loron ASDT ba FRETILIN ninian e nudar Presidente do Partido PRETILIN hodi hakruk ba ita bot, ita bot sira neebe uluk hahi. Hakruk mos ba sira hotu neebe oras ne’e lahamutuk hona ho ita, maibe sira fo sira nia isin ho ran ba rai ida ne’e para ita hotu bele halibur malu.
Signifikadu bot teb-tebes ba ita iha pasajen ASDT ba FRETILIN hanesan ohin ita rona, e hau hakarak hatutan katak ASDT halibur hanoin para atu fila ba FRETILIN dalan ita liu tia ona, dalan ida mak “Ukun Rasik An” nebe FRETILIN hakarak. Iha tempo mudansa ninia mak ida ne’e duni, atu bele eduka “Ukun Rasik An” ba Timor Leste e halibur mos Timor oan sira hotu atu bele hamutuk hodi hari’i ita nia rai nudar rai ida ke Indepedensia.
FRETILIN nia hakarak iha tinan 36 ba kotuk mak ida ne’e duni. Ita lao dalan naruk nebe liu husi susar, terus, mate neebe FRETILIN ninian lia fuan, mak murak hodi tuba ba ita nian Rai, tuba ba FRETILIN ninia abut ba nafatin, biar força oi-oin, força bot ema sira rai ketan ninian mai fera ita, ho Aveãon oi-oin maibe FRETILIN hamrik metin nafatin. FRETILIN kontinua kombate nafatin. FRETILIN kontinua disididu nafatin. FRETILIN neebe terus, bele mate, kontinua kombate nafatin. Biar bele mate lao rai no fin FRETILIN konsege manan duni, para bele liberta nia rain. Ita hateke fila ba ita nia historia hau hanoin buat sira ne’e hotu maka ita tenki hanoin nafatin, maibe ita hanoin nafatin ba kotuk, ita hakarak hatu hamrik metin hodi hateke ba oin. Oin sa mak ita nia Rai ita nia povo ida ne’e bele diak, bele hetan haklaken bele hetan orguilo ba dezenvolvimentu kiak iha nia Rain ida ne’e mak ita hadia? Ita hotu hakarak maka ita nia Rai ida ne’e bele hakmatek para ita nia inan aman sira, ita nia oan sira bele hakmatek iha sira nian uma, iha sira nia hela fatin. Ida ne’e mak ita hotu hakarak, entaun so ida ne’e mak ita hotu hakarak.
Tamba saida maka krizi ida 2006 ne’e mosu? Hau lakohi koalia naruk liu kona ba krizi ida ne’e, maibe ita ida-idak liu krizi ida ne’e iha ita nia fuan no ita nian neon. Hau so hakarak hateten deit ba Camarada sira ho destindos comvidados, krizi ida ne’e mai para atu hametin liu ita nia fuan, hatu halo FRETILIN bot ba bei-beik, laos atu mai para sobu FRETILIN, mas ho krizi ne’e atu halo FRETILIN hamutuk liu tan, atu hatene diak liu tan nia an, atu serbi Rai ida ne’e, krizi 2006 hau bele hateten.
FRETILIN halo lisaun bot ida. FRETILIN kurizi krizi 2006 lãos deit politika maibe FRETILIN mos fo lisaun bot ida. Fo lisaun bot tamba FRETILIN la halo violensia hasoru tia fali violensia. FRETILIN hakmatek iha ninia fatin. Ida ne’e mak lisaun bot ida nebe FRETILIN hakarak hatu hatudu, lisaun ida ke nakonu ho maturidadi Politika. Kuandu iha maturidadi Politika para iha dignidadi politika ba Partido historiku ida ne’e, hodi hatudu ba ema hotu. Hau dehan nune’e ba hau nia Militantes sira. Bainhira Militantes sira tomak hanoin ba atu “àten sai tia fali fuan e fuan sai tia fali àten”, mas ba hau ho Dr Mari Alkatiri nebe imi nian nain ulun, iha Partido ida ne’e nia oin, ami nain rua senti nafatin, “ami nia fuan sei nafatin iha ami nain rua nia fatin”, “ami nia àten sei nafatin iha nia fatin,” la halai dok ida para ami atu hatene atu kuinese diak liu tan, krizi ida ne’e hodi mental liu FRETILIN ho ita FRETILIN, atu bele hadia diak liu tan ita nia àn.
FRETILIN hola desizoens para hau hateten katak ne’e estratejia para atu bele responde situasaun ida, neebe liu husi estrutura Politika ida, nebe tuir ita kuaze tinan 2, tinan 2 duni ita halibur fila fali husi distritu, sub distritu to’o iha Aldeia, hodi halibur ita nia Militante, hateten lia los ba sira hodi hadia fila fali ita nia estrutura.
Ita nia organizasaun nudar Partido Politiku, buat diak. Ohin hau bele hateten deit katak atu hateke karik ba Loromonu e atu hateke ba iha Lorosa’e, ba tasi feto ka tasi mane la iha ema ida ke la temi FRETILIN nia naran. Hotu-hotu hatene se ita hotu iha kabun laran dehan hotu-hotu FRETILIN ninian, hau senti katak hau barani liu tan para mai hamrik iha imi nia oin. Maibe ho brani diak liu ita hadia para hakat ba oin, hodi hateke ba futuru ninian aban ninian no bain 2 ninian so ida ne’e mak bele, purke ita nia objektivo maka ida ne’e duni hakarak paz, estabilidade no dezenvolvimentu ba Rai ida ne’e.
Ita hatete katak FRETILIN iha ninia maturidade Politika bot liu iha povo ida ne’e nia oin, iha Rai ida ne’e nia leten. Hau rasik asumi atitudi Politika ida para oin sa ita lao ba oin, ho nune’e bele hametin liu tan ita. Maibe buat barak mosu, dalan barak liu nakonu tia ami nia matan, dalan barak liu nakonu tia ami nia tilun. Maibe dalan barak liu mos halo ami kaer metin ami nia fuan iha fatin, obriga mos ami kaer metin ami nia aten iha ninia fatin.
Hau dehan nune’e tamba FRETILIN preukupadu tamba ita kuandu lão tama sala hotu, “lae laos ida ne’e”, prekupadu tamba ami hateke ba oin ba futuru ninian, povo ida ne’e rai ida ne’e atu lão ba oin ne’e, atu sai saida povo ida ne’e ninian, neebe uluk kedas terus ba rai ida ne’e, ida ne’e mak halo ami preukupa. Tamba ne’e Camarada sira rona dalan barak ami hola atitudi ida, atitudi ba opozisaun ida ne’e nian ho objectivo laos deit atu kontra deit.
Camaradas sira hateten dalan barak liu husi ita nia “Bancada” hola fatin iha Parlamentu Nasional hanesan mos hau rasik, Dr Mari Alkatiri ami nain rua rasik hola atitudi opozisaun ninian, e atitudi opozisaun ninian iha fatin hotu-hotu iha rai enebe-enebe deit, nia mak mane. Maibe opozisaun hanesan hau dehan laos atu kontra deit maibe opozisaun ami dalan barak, kontra maibe aprejenta mos solusaun. So ke balun problema Timor ne’e sai fali hanesan Politika e ita tenki rejolve ho politika duni. Maibe ami mos fo solusaun balun laos ho politika deit maibe dala ruma ami fo solusaun ho teknika, tuir dalan problema Timor nian, iha partidu ita koalia tuir teknika ninian, mas dalan barak ami hare rai ida ne’e politika mak barak liu. Se ita hatene haklaken buat sira ne’e iha nia fatin, ita sidi ida ba ida e ita mos sidi ida ba ida seluk nian, ne’e nafatin hela, diak liu ita hamutuk, tempo to’o ona para ita hotu hamutuk, hotu-hotu hanoin para bele hadia ita nian rain.
FRETILIN nia kontribuisaun bot mak ida ne’e, kontribuisaun atu bele hametin estabilidade ho paz, maka hanesan oin hau koalia hona katak lakohi violensia, la simu violensia hasoru fali ho Violensia. FRETILIN ninia hakarak mos maka ida ne’e, kontra mas ho solusaun.
Ohin ita rona ita nia Camarada Sekretariu Geral hateten, tinan ida 2010 tinan ba estabilidade, tinan ba Paz e tinan ba dezenvolvimento. Ninia sentidu ida ke bot e luan lahalimar. Ita FRETILIN tenki tau ba “Pratika maibe ho Politika” atu intende saida mak FRETILIN hanoin. Se ita mak halo lideransa FRETILIN hanoin hodi rai ne’e ba oin, ida ne’e mak ita hakarak.
Nudar Estado de Dereitu Demokratiku neebe ita tomak rona ema barak koalia katak, tebes duni Timor Leste ohin loron sai estadu ida ke Demokratiku duni. Timor Leste kuandu sai Estadu iha povo ida ne’e nia oin Governu ida ne’e se deit maka atu ba kaer, tenki hateke ba povo ida ne’e ninia oin atu bele servi povo ida ne’e ho dignidadi, atu bele lao tuir nia dalan, mak dalan tuir konstituisaun ninian, neebe konsagra tia ona, vontade ema ida nia ou ema rua nian ou ema lubun ida nia labele às liu fali povo ida ne’e nia moris. Se ita halo hanesan ne’e nasaun ida ne’e lao ba oin sei sidi nafatin.
Maibe dalan diak liu mak ida ne’e “se ami kaer nafatin ami nia fuan iha ami nia fatin” husu mos ba Militante sira atu kaer metin mos imi nia fuan iha nia fatin. So uniku dalan ida ne’e mak ita lori povo no rai ida ne’e ba oin.
Ikus liu hau fo lia menon ba maluk Veteranus, Rejistensia no Camaradas sira neebe ohin simu “Sertifikadu” hau hakarak hato’o ba ita boot sira katak, FRETILIN laiha buat diak ruma atu fo ba imi, maibe ho sertifikadu ida ne’e, bainhira imi hanoin imi nia terus, susar no sofrementu iha imi nia isilolon, karik hateke ba sertifikadu ida ne’e tamba maske ita hare hanesan suratahan nebe la vale ida. Maibe ho historia liu husi sertifikadu ida ne’e sei konta tuir husi jerasaun ba jerasaun, “Tamba ita ema bele mate maibe historia sei la mate.”
Mak ne’e deit. Obrigadu.
