Exelencias, Sr. Primeiro Ministro no nia Membros do Governo,
Distintos Colegas Deputados,
Povo Timor-Leste tomak.
Ohin, loron ida ne’ebe inportante tebes, liu-liu ba Parlamentu Nasional ne’ebe pela primeira ves halo debate ba Mocao de Censura hasoru Governo. Debate ida ne’e sai hanesan exersiu ida, ba ita hotu nia komitmentu atu hari’i no hametin, cultura democratica no institusional iha ita nia Estado, nudar Estado de Direito Democratico ida, iha estadu ida ne’ebe, respeitu ba konstituisaun no ba lei hotu-hotu, no respeitu ba instituisoens ne’ebe demokratikamente eleitus, maka sai nudar baze inkestionavel.
Mocao de Censura ka Mosi Tidak Percaya ida ne’e, ne’ebe mai hosi 17 deputadus, hetan nia base iha artigu 111 Konstituisaun da Republika nudar lei base ka lei inan, Konstituisaun ne’ebe hamosu Estado de Direito Democratico ida ho naran Republika Demokratika de Timor-Leste, ka RDTL.
Konstituisaun ida ne’e duni, maka fo dalan no k’bit ba ita idaidak, nune’e maka ita iha Presidente da Republica ida nudar orgaun unipesoal, Parlamento Nasional ida nudar orgaun kolektivu hosi deputadus hotu-hotu, iha Governo ida ho nia Primeiro Ministro, no iha mos tribunais no juiz sira. Se laos tanba k’bit hosi konstituisaun ida ne’e, ita, kala iha maka Yang Mulia Bapak Gubernur Xanana Gusmao, Yth bapak Ketua DPRD Fernando Araujo, no deputadu sira iha ne’e, ne’e kala sai deit bapak-bapak anggota DPRD yth, no hotu-hotu hamutuk hein ordem ka petunjuk tun mai hosi Jakarta.
Hodi konstituisaun ida ne’e mos, partidus politikus sira ne’ebe lakon iha eleisaun 2007, halo koligasaun ida hodi hamosu Aliansa Maioria Parlamentar ka AMP, nomos mosu governo ida, ne’ebe ita balu dehan Governo de Facto, no balu fali temi an IV Governo Constitusional.
Sr. Presidente,
Senhores deputados,
Nudar signatarius ba Mocao Censura ne’e, ami louva atetude Governo nian ne’ebe hatudu sira nia vontade no koragem, mai iha uma fukun ida ne’e, hodi atende debate ba mosaun sensura maske hasoru duni Governo.
Uluk kedas wainhira ami hatama mosaun ne’e, maske iha tentativa oioin, ami sempre fiar katak to’o iha momentu propriu Governo sei mai, no ohin mai duni iha ne’e, hodi kumpri nia dever no obrigasaun konstitusional, atu responde perante Parlamento Nasional tuir artigu 107 Konstituisaun nian haruka.
Ami fiar tanba, Governo ida ne’e lidera hosi Primeiru Ministru ida naran Xanana Gusmao, ne’ebe ita hotu-hotu respeita nia nudar maun bot, funu nain ka combatente ida, membru CCF no ikus sai Comandante das FALINTIL no Lider maximu resitensia nian iha funu ba libertasaun nasional, no sai mos nudar primeiro Presidente da Republica hafoin independensia.
Ho maun bot sira seluk, mak balu mate ona no balu ne’ebe sei moris, maun bot Xanana hahu funu hodi hatudu dalan mai ami, fo inspirasaun no hanorin ami, no ita hotu, atu luta ho determinasaun ba libertasaun Nasonal, no defende independensia nasional; hanorin mos ami atu combate forma oioin tirania, opresaun no dominasaun; nia hanorin atu ita hotu tenke hahi demokrasia, respeita direitos humanos, no garante justisa ba ema hotu.
La iha duvida, ema hotu rekonyese katak Maun bot Xanana nudar lider bot ida ne’ebe sai inspirador, sai mata dalan, sai mestre ba ita hotu iha prosesu luta ba independensia nasional, no prosesu konstrusaun no hametin ita nia estadu de direito ida ne’e.
Sr. Presidente,
Ilustres Deputadus,
Ema hotu hakfodak, maske balu pro balu kontra, wainhira Governo halo desizaun retira Maternus Bere, lider milisia Laksaur ida, ne’ebe indisiadu halo krime kontra humanidade nudar Co-autor ba masakre iha Igreja Suai, tinan 1999. Milisia ne’e halao hela ninia prizaun preventiva iha prizaun Becora, tuir ordem juis tribunal Suai nian, wainhira Governu retira nia hosi prizaun sem aktu judicial ruma, iha 30 de Agosto 2009, loron ne’ebe povo tomak komemora loron referendum, loron konfirmasaun vontade povo nian ba independensia.
Desizaun Governo nian retira ka hasai Maternus Bere sem aktu judicial, halo ema barak preokupa, maske balu ne’ebe hipokrita “biasa-biasa” deit. Ema preoukupa tanba desizaun ne’e halakon ema nia direitu liu-liu vitima sira atu hetan justica, la tuir dalan no hakat kompetensia ne’ebe konstituisaun ho lei admiti.
Preoukpasaun ne’e mai hosi entidades no personalidades oioin. Ita bele regista, hanesan reasaun Sr. Deputadu Aderito Hugo ne’ebe dehan “ema ne’ebe hasai Maternus Bere, ema ne’e laiha moral, ema ne’e nia oin mahar duni hanesan karau kulit. Hanesan mos, saida maka Sr. Xavier do Amaral, proklamador e primeiru Presidente da Republika hatete, ema ne’ebe hasai Maternus Bere laiha klamar, nega povu nia terus, no laiha respeitu ba justisa.
Hirarkia Igreja Catolica, mos lamenta tebes no hato’o kritikas fortes hasoru desizaun ida ne’e. Presidente do Tribunal de Recurso, iha nia komunikadu hato’o ba publiku katak laos tribunal maka hasai, nune’e aktu ne’e kontra lei penal, artigu 245 Kodigu penal Timor-Leste nian. Nia dehan tan, “Wainhira ita la tuir mekanismu legal atu resolve problema, problema bele sai bot liu tan hanesan ezemplu krise iha 2006”.
Conselho Seguransa ONU nian iha nia relatoriu fulan Outubro 2009, informa katak gabineti SG ONU nian mos kondena maka’as, tanba libertasaun Maternus Bere nudar viola ba resolusaun Konselu Seguransa n. 1704, no kontra pozisaun ONU konaba justisa ba krimes graves. Altu Komisaridu Direitos Humanos ONU nian, mos kondena maka’as desizaun Governo nian halo libertasaun ne’e. Presidente EUA, Barack Obama iha nia diskursu iha Asembleia Geral ONU nian temi mos Timor-Leste hamutuk ho rai sira seluk Haiti no Somalia, nudar estadu ne’ebe fragil, tanba ne’e nia husu atensaun no apoiu hosi membros ONU atu hametin paz no hametin konfiansa povo nian ba justisa iha rai sira ne’e.
Governu rasik liu hosi nia membrus governu balu, nune’e mos deputadus AMP nian, iha sira nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social no iha sesoens plenarias Parlamentu ne’e duni, rekonhese ona halo duni libertasaun illegal ba Maternus Bere, nudar desizaun politika, ne’ebe ema hotu tenke simu no halao. Sr. primeiru Ministru rasik, iha nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social rekonhece fo ordem atu hasai Maternus Bere hosi prizaun Becora, sem aktu judicial, no nia rasik aseita hola responsabilidade ba desizaun ida ne’e.
Sr. Presidente Parlamento Nacional,
Exelencias,
Povo Timor-Leste tomak,
Politika maka hamosu lei hotu-hotu, atu lei inan ka lei oan, maibe wainhira lei iha ona politika tenke submete ba lei. Nune’e, maka desizaun ne’ebe mai hosi exersisiu politika ida, desizaun ne’e por sua natureza tenke tuir lei. Tanba, wain hira desizaun politika ida kontra fali lei, maka ema idaidak sei halo tuir nia gostu ka tuir nia interese. Ne’e, loke ona dalan ba ditadura, ema ne’ebe ukun la ukun ho lei maibe manda ho forsa.
Kaju Maternus Bere, kaju ida ne’ebe ligadu ho kestaun Nasional konaba rekonsiliasaun no justisa ba krimes hotu-hotu ne’ebe akontese durante konflitu naruk hosi 1974 to’o 1999.
Ita hotu, timor oan hotu, hakarak rekonsilisaun no kuda paz iha ita nia rain, maibe rekonsiliasaun tenke lao hamutuk ho justisa, tuir politika rekonsiliasaun nasional ne’ebe konsagra ona iha artigu 160 no 162 Konstituisaun da Republica. Rekonsiliasaun tenke mai hosi konfisaun hosi autores, rekonhesimentu ba vitimas, no justisa. Justisa maka sai nudar ponte ba rekonsiliasaun no paz. Se laiha justisa, bele iha rekonsiliasaun maibe sei laiha paz.
Se Governo, ka se deit, wainhira hakarak muda politika rekonsiliasaun ida hanesan ne’e, sira tenke halo tuir nia dalan, tuir mekanismu ne’ebe iha, tuir lei, tuir idak-idak nia kompetensia. Laos halo konforme idak-idak nia gostu, tanba Timor-Leste nudar Republika Democratica—laos monarkia, iha nia konstituisaun nudar lei inan, iha nia lei propria, iha nia sitema rasik, iha orgaun soberania 4 maka representa estadu tomak.
Governo no bloku AMP tomak hakarak muda duni politika ida ne’e, hanesan sira hatudu ona iha deklarasoens no diskursu oioin. Nune’e, sira hakarak halakon justisa hodi troka ho rekonsiliasaun no sosa amizade ho Indoensia. Maibe, Governu ho nia bloku AMP tomak la hatudu sira nia konsitensia no determinasaun, la hatudu sira nia vontade politika, koragem no seriedade, atu hetan dalan oinsa muda politika ne’e.
Relatoriu CAVR ho nia rekomensoens, kleur ona para hela iha Parlamentu ne’e, maibe tanba hakarak ignora rekomendasoens konaba justisa, dokumentu ne’e nunka hetan prioridade atu diskute, maske Bankada FRETILIN egige ona dala barak. Hanesan mos Relatorio CVA, maske laiha rekomendasoens ruma atu kompromete justisa, no la fo amnestia ba ema ruma tanba la prinese kriteriu ba ida ne’e, tama ona iha Parlamentu iha Outubro 2008, maibe la hetan atensaun ka ignora tiha.
Iha primeira Legislatura, Parlamentu Nasional aprova tiha ona Lei Amnestia ida, maibe tanba ema balu hanoin katak lei ne’e atu fo fali benefisiu ba maioria FRETILIN iha Parlamentu Nasional ninian ema sira, lei ne la hetan promulgasaun hosi SE Sr. Xanana Gusmao, nudar PR iha tempu neba.
SE. Presidente da Republica, Laureadu Nobel da Paz, Dr. Jose Ramos Horta, mos dala barak ona hola inisiativa hodi diskute kestaun justisa no rekonsiliasaun ho lideres partidus politikus, no nia husu mos atu liu hosi Parlamentu Nasional halo lei konaba amnestia ba krime hotu ne’ebe akontese iha 1974 to’o 1999, maibe bloku AMP nunka hakarak uza sira nia maioria atu hato’o proposta ka halo lei amnestia.
Sr. Presidente,
Exelensias,
Iha Estadu de direito Timor-Leste, la iha dalan seluk atu hasai Maternus Bere ne’ebe halao dadauk prosesu justisa, se laos tuir dalan ne’ebe konstituisaun no lei admiti. Se lakohi halo justisa ka atu hasai ema ida hosi kadea, nia dalan maka, liu hosi desizaun tribunal, halo amnestia, no fo indulto. So desizaun neebe tuir dalan hanesan nee mak ita simu nudar Desizaun Estadu.
Tuir Kodigu Penal Timor-leste nian artigu 245 n. 1 katak “ se maka, ho meiu illegal, hasai hosi kadeia ema ne’ebe, tuir lei, lakon tiha ona nia liberdade, ka fo tulun ba ema ne’e atu halai, sei hetan pena prizaun tinan 2 to’o tinan 6.
Iha Konstituisaun da Republica, tuir sistema separasaun de poderes, defini ona no fahe poder ba orgaun soberanu hat, ne’ebe orgaun idaidak bele exerse nia poder no la fo fatin ba orgaun ida atu halao fali orgaun seluk nia poder.
Presidente da Republica, maka iha kompetensia ka poder atu fo indultu ka komutasaun de pena ba ema ruma, hafoin prosesu justisa iha tribunal. Ne’e, maka ita hare hanesan desizaun kona indultu ba Rogeriu Lobatu, Jony Marques no sst, ne’ebe ema balu kestiona, maibe tuir lolos la hanesan ho kaju Maternus Bere nian, tanba PR maka hasai duni indultu, tuir nia kompetensia ne’ebe konstituisaun fo.
Parlamentu Nasional maka bele fo amnestia ba ema ruma, maibe nudar orgaun koletivu, Parlamentu fo amnestia ne’e liu hosi aprovasaun ba resolusaun ka lei amnestia hosi deputadus hotu. Laos Presidente Parlamentu mesak maka hola desizaun.
Tribunais maka Administra justisa, maibe nia rasik independenti. Katak orgaun soberanu seluk ka se deit labele halo interferensia, maibe halo tuir deit sa ida maka konstituisaun no Lei haruka. Tribunal maka bele haruka hatama ema ida iha kadeia, juis maka bele haruka hasai ema ne’ebe juiz ida haruka ona hatama iha kadeia.
Nune’e, maka orgaun soberanu ne’ebe laos tribunal la iha poder atu hasai ema ne’ebe tribunal haruka hatama tiha ona iha kadeia, maske ho baze iha razoens politikas.
Sr. Presidente,
Exelencias,
Konstituisaun no lei ne’ebe vigora iha Timor-Leste la fo dalan, nem itoan, ba Governu atu hasai Maternus Bere hosi Prizaun Becora, sem aktu judicial hosi autoridades tribunal nian. Ne’e duni, saida maka Governo halo hanesan buat ne’ebe sira rasik rekonhese tiha ona, sai nudar aktu illegal no krime, nudar hahalok interferensia no hakat liu ka hadau poder hosi orgaun sobernu seluk nian.
Hahalok sira hanesan ne’e, hatudu momos ona katak Governo, liu-liu Sr. Primeiro Ministro rasik, kontra ona no hakanek Konstituisaun da republica, viola lei penal no prosesu penal ne’ebe vigora iha Republica Democratica de Timor-Leste.
Wainhira Governo ida hatudu nia hahalaok la respeita ona no hadau fali kompetensia orgaun soberania seluk nian, la iha ona respeitu ba konstituisaun, no viola lei ne’ebe iha, Governo ne’e laiha ona kondisoens atu dirigi nasaun nian destinu. Tanba ne’e, Governu ne’e merese duni lakon fiar hosi povu Timor-Leste nia representante iha uma fukun Parlamentu Nasional.
Parlamentu Nasional, nudar orgaun representativu povo nian, no ema hotu, iha dever no obrigasaun konstitusional atu labele admite Governo ida, ka se deit, maka hakarak haneha lei no sama fali konstituisaun, harahun estadu de direitu, sobu sistema separasaun de poderes, halakon ema nia fiar ba justisa, no estraga estabilidade nasaun nian.
Obrigadu!
Mocao de Censura ka Mosi Tidak Percaya ida ne’e, ne’ebe mai hosi 17 deputadus, hetan nia base iha artigu 111 Konstituisaun da Republika nudar lei base ka lei inan, Konstituisaun ne’ebe hamosu Estado de Direito Democratico ida ho naran Republika Demokratika de Timor-Leste, ka RDTL.
Konstituisaun ida ne’e duni, maka fo dalan no k’bit ba ita idaidak, nune’e maka ita iha Presidente da Republica ida nudar orgaun unipesoal, Parlamento Nasional ida nudar orgaun kolektivu hosi deputadus hotu-hotu, iha Governo ida ho nia Primeiro Ministro, no iha mos tribunais no juiz sira. Se laos tanba k’bit hosi konstituisaun ida ne’e, ita, kala iha maka Yang Mulia Bapak Gubernur Xanana Gusmao, Yth bapak Ketua DPRD Fernando Araujo, no deputadu sira iha ne’e, ne’e kala sai deit bapak-bapak anggota DPRD yth, no hotu-hotu hamutuk hein ordem ka petunjuk tun mai hosi Jakarta.
Hodi konstituisaun ida ne’e mos, partidus politikus sira ne’ebe lakon iha eleisaun 2007, halo koligasaun ida hodi hamosu Aliansa Maioria Parlamentar ka AMP, nomos mosu governo ida, ne’ebe ita balu dehan Governo de Facto, no balu fali temi an IV Governo Constitusional.
Sr. Presidente,
Senhores deputados,
Nudar signatarius ba Mocao Censura ne’e, ami louva atetude Governo nian ne’ebe hatudu sira nia vontade no koragem, mai iha uma fukun ida ne’e, hodi atende debate ba mosaun sensura maske hasoru duni Governo.
Uluk kedas wainhira ami hatama mosaun ne’e, maske iha tentativa oioin, ami sempre fiar katak to’o iha momentu propriu Governo sei mai, no ohin mai duni iha ne’e, hodi kumpri nia dever no obrigasaun konstitusional, atu responde perante Parlamento Nasional tuir artigu 107 Konstituisaun nian haruka.
Ami fiar tanba, Governo ida ne’e lidera hosi Primeiru Ministru ida naran Xanana Gusmao, ne’ebe ita hotu-hotu respeita nia nudar maun bot, funu nain ka combatente ida, membru CCF no ikus sai Comandante das FALINTIL no Lider maximu resitensia nian iha funu ba libertasaun nasional, no sai mos nudar primeiro Presidente da Republica hafoin independensia.
Ho maun bot sira seluk, mak balu mate ona no balu ne’ebe sei moris, maun bot Xanana hahu funu hodi hatudu dalan mai ami, fo inspirasaun no hanorin ami, no ita hotu, atu luta ho determinasaun ba libertasaun Nasonal, no defende independensia nasional; hanorin mos ami atu combate forma oioin tirania, opresaun no dominasaun; nia hanorin atu ita hotu tenke hahi demokrasia, respeita direitos humanos, no garante justisa ba ema hotu.
La iha duvida, ema hotu rekonyese katak Maun bot Xanana nudar lider bot ida ne’ebe sai inspirador, sai mata dalan, sai mestre ba ita hotu iha prosesu luta ba independensia nasional, no prosesu konstrusaun no hametin ita nia estadu de direito ida ne’e.
Sr. Presidente,
Ilustres Deputadus,
Ema hotu hakfodak, maske balu pro balu kontra, wainhira Governo halo desizaun retira Maternus Bere, lider milisia Laksaur ida, ne’ebe indisiadu halo krime kontra humanidade nudar Co-autor ba masakre iha Igreja Suai, tinan 1999. Milisia ne’e halao hela ninia prizaun preventiva iha prizaun Becora, tuir ordem juis tribunal Suai nian, wainhira Governu retira nia hosi prizaun sem aktu judicial ruma, iha 30 de Agosto 2009, loron ne’ebe povo tomak komemora loron referendum, loron konfirmasaun vontade povo nian ba independensia.
Desizaun Governo nian retira ka hasai Maternus Bere sem aktu judicial, halo ema barak preokupa, maske balu ne’ebe hipokrita “biasa-biasa” deit. Ema preoukupa tanba desizaun ne’e halakon ema nia direitu liu-liu vitima sira atu hetan justica, la tuir dalan no hakat kompetensia ne’ebe konstituisaun ho lei admiti.
Preoukpasaun ne’e mai hosi entidades no personalidades oioin. Ita bele regista, hanesan reasaun Sr. Deputadu Aderito Hugo ne’ebe dehan “ema ne’ebe hasai Maternus Bere, ema ne’e laiha moral, ema ne’e nia oin mahar duni hanesan karau kulit. Hanesan mos, saida maka Sr. Xavier do Amaral, proklamador e primeiru Presidente da Republika hatete, ema ne’ebe hasai Maternus Bere laiha klamar, nega povu nia terus, no laiha respeitu ba justisa.
Hirarkia Igreja Catolica, mos lamenta tebes no hato’o kritikas fortes hasoru desizaun ida ne’e. Presidente do Tribunal de Recurso, iha nia komunikadu hato’o ba publiku katak laos tribunal maka hasai, nune’e aktu ne’e kontra lei penal, artigu 245 Kodigu penal Timor-Leste nian. Nia dehan tan, “Wainhira ita la tuir mekanismu legal atu resolve problema, problema bele sai bot liu tan hanesan ezemplu krise iha 2006”.
Conselho Seguransa ONU nian iha nia relatoriu fulan Outubro 2009, informa katak gabineti SG ONU nian mos kondena maka’as, tanba libertasaun Maternus Bere nudar viola ba resolusaun Konselu Seguransa n. 1704, no kontra pozisaun ONU konaba justisa ba krimes graves. Altu Komisaridu Direitos Humanos ONU nian, mos kondena maka’as desizaun Governo nian halo libertasaun ne’e. Presidente EUA, Barack Obama iha nia diskursu iha Asembleia Geral ONU nian temi mos Timor-Leste hamutuk ho rai sira seluk Haiti no Somalia, nudar estadu ne’ebe fragil, tanba ne’e nia husu atensaun no apoiu hosi membros ONU atu hametin paz no hametin konfiansa povo nian ba justisa iha rai sira ne’e.
Governu rasik liu hosi nia membrus governu balu, nune’e mos deputadus AMP nian, iha sira nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social no iha sesoens plenarias Parlamentu ne’e duni, rekonhese ona halo duni libertasaun illegal ba Maternus Bere, nudar desizaun politika, ne’ebe ema hotu tenke simu no halao. Sr. primeiru Ministru rasik, iha nia deklarasaun ba orgaun komunikasaun social rekonhece fo ordem atu hasai Maternus Bere hosi prizaun Becora, sem aktu judicial, no nia rasik aseita hola responsabilidade ba desizaun ida ne’e.
Sr. Presidente Parlamento Nacional,
Exelencias,
Povo Timor-Leste tomak,
Politika maka hamosu lei hotu-hotu, atu lei inan ka lei oan, maibe wainhira lei iha ona politika tenke submete ba lei. Nune’e, maka desizaun ne’ebe mai hosi exersisiu politika ida, desizaun ne’e por sua natureza tenke tuir lei. Tanba, wain hira desizaun politika ida kontra fali lei, maka ema idaidak sei halo tuir nia gostu ka tuir nia interese. Ne’e, loke ona dalan ba ditadura, ema ne’ebe ukun la ukun ho lei maibe manda ho forsa.
Kaju Maternus Bere, kaju ida ne’ebe ligadu ho kestaun Nasional konaba rekonsiliasaun no justisa ba krimes hotu-hotu ne’ebe akontese durante konflitu naruk hosi 1974 to’o 1999.
Ita hotu, timor oan hotu, hakarak rekonsilisaun no kuda paz iha ita nia rain, maibe rekonsiliasaun tenke lao hamutuk ho justisa, tuir politika rekonsiliasaun nasional ne’ebe konsagra ona iha artigu 160 no 162 Konstituisaun da Republica. Rekonsiliasaun tenke mai hosi konfisaun hosi autores, rekonhesimentu ba vitimas, no justisa. Justisa maka sai nudar ponte ba rekonsiliasaun no paz. Se laiha justisa, bele iha rekonsiliasaun maibe sei laiha paz.
Se Governo, ka se deit, wainhira hakarak muda politika rekonsiliasaun ida hanesan ne’e, sira tenke halo tuir nia dalan, tuir mekanismu ne’ebe iha, tuir lei, tuir idak-idak nia kompetensia. Laos halo konforme idak-idak nia gostu, tanba Timor-Leste nudar Republika Democratica—laos monarkia, iha nia konstituisaun nudar lei inan, iha nia lei propria, iha nia sitema rasik, iha orgaun soberania 4 maka representa estadu tomak.
Governo no bloku AMP tomak hakarak muda duni politika ida ne’e, hanesan sira hatudu ona iha deklarasoens no diskursu oioin. Nune’e, sira hakarak halakon justisa hodi troka ho rekonsiliasaun no sosa amizade ho Indoensia. Maibe, Governu ho nia bloku AMP tomak la hatudu sira nia konsitensia no determinasaun, la hatudu sira nia vontade politika, koragem no seriedade, atu hetan dalan oinsa muda politika ne’e.
Relatoriu CAVR ho nia rekomensoens, kleur ona para hela iha Parlamentu ne’e, maibe tanba hakarak ignora rekomendasoens konaba justisa, dokumentu ne’e nunka hetan prioridade atu diskute, maske Bankada FRETILIN egige ona dala barak. Hanesan mos Relatorio CVA, maske laiha rekomendasoens ruma atu kompromete justisa, no la fo amnestia ba ema ruma tanba la prinese kriteriu ba ida ne’e, tama ona iha Parlamentu iha Outubro 2008, maibe la hetan atensaun ka ignora tiha.
Iha primeira Legislatura, Parlamentu Nasional aprova tiha ona Lei Amnestia ida, maibe tanba ema balu hanoin katak lei ne’e atu fo fali benefisiu ba maioria FRETILIN iha Parlamentu Nasional ninian ema sira, lei ne la hetan promulgasaun hosi SE Sr. Xanana Gusmao, nudar PR iha tempu neba.
SE. Presidente da Republica, Laureadu Nobel da Paz, Dr. Jose Ramos Horta, mos dala barak ona hola inisiativa hodi diskute kestaun justisa no rekonsiliasaun ho lideres partidus politikus, no nia husu mos atu liu hosi Parlamentu Nasional halo lei konaba amnestia ba krime hotu ne’ebe akontese iha 1974 to’o 1999, maibe bloku AMP nunka hakarak uza sira nia maioria atu hato’o proposta ka halo lei amnestia.
Sr. Presidente,
Exelensias,
Iha Estadu de direito Timor-Leste, la iha dalan seluk atu hasai Maternus Bere ne’ebe halao dadauk prosesu justisa, se laos tuir dalan ne’ebe konstituisaun no lei admiti. Se lakohi halo justisa ka atu hasai ema ida hosi kadea, nia dalan maka, liu hosi desizaun tribunal, halo amnestia, no fo indulto. So desizaun neebe tuir dalan hanesan nee mak ita simu nudar Desizaun Estadu.
Tuir Kodigu Penal Timor-leste nian artigu 245 n. 1 katak “ se maka, ho meiu illegal, hasai hosi kadeia ema ne’ebe, tuir lei, lakon tiha ona nia liberdade, ka fo tulun ba ema ne’e atu halai, sei hetan pena prizaun tinan 2 to’o tinan 6.
Iha Konstituisaun da Republica, tuir sistema separasaun de poderes, defini ona no fahe poder ba orgaun soberanu hat, ne’ebe orgaun idaidak bele exerse nia poder no la fo fatin ba orgaun ida atu halao fali orgaun seluk nia poder.
Presidente da Republica, maka iha kompetensia ka poder atu fo indultu ka komutasaun de pena ba ema ruma, hafoin prosesu justisa iha tribunal. Ne’e, maka ita hare hanesan desizaun kona indultu ba Rogeriu Lobatu, Jony Marques no sst, ne’ebe ema balu kestiona, maibe tuir lolos la hanesan ho kaju Maternus Bere nian, tanba PR maka hasai duni indultu, tuir nia kompetensia ne’ebe konstituisaun fo.
Parlamentu Nasional maka bele fo amnestia ba ema ruma, maibe nudar orgaun koletivu, Parlamentu fo amnestia ne’e liu hosi aprovasaun ba resolusaun ka lei amnestia hosi deputadus hotu. Laos Presidente Parlamentu mesak maka hola desizaun.
Tribunais maka Administra justisa, maibe nia rasik independenti. Katak orgaun soberanu seluk ka se deit labele halo interferensia, maibe halo tuir deit sa ida maka konstituisaun no Lei haruka. Tribunal maka bele haruka hatama ema ida iha kadeia, juis maka bele haruka hasai ema ne’ebe juiz ida haruka ona hatama iha kadeia.
Nune’e, maka orgaun soberanu ne’ebe laos tribunal la iha poder atu hasai ema ne’ebe tribunal haruka hatama tiha ona iha kadeia, maske ho baze iha razoens politikas.
Sr. Presidente,
Exelencias,
Konstituisaun no lei ne’ebe vigora iha Timor-Leste la fo dalan, nem itoan, ba Governu atu hasai Maternus Bere hosi Prizaun Becora, sem aktu judicial hosi autoridades tribunal nian. Ne’e duni, saida maka Governo halo hanesan buat ne’ebe sira rasik rekonhese tiha ona, sai nudar aktu illegal no krime, nudar hahalok interferensia no hakat liu ka hadau poder hosi orgaun sobernu seluk nian.
Hahalok sira hanesan ne’e, hatudu momos ona katak Governo, liu-liu Sr. Primeiro Ministro rasik, kontra ona no hakanek Konstituisaun da republica, viola lei penal no prosesu penal ne’ebe vigora iha Republica Democratica de Timor-Leste.
Wainhira Governo ida hatudu nia hahalaok la respeita ona no hadau fali kompetensia orgaun soberania seluk nian, la iha ona respeitu ba konstituisaun, no viola lei ne’ebe iha, Governo ne’e laiha ona kondisoens atu dirigi nasaun nian destinu. Tanba ne’e, Governu ne’e merese duni lakon fiar hosi povu Timor-Leste nia representante iha uma fukun Parlamentu Nasional.
Parlamentu Nasional, nudar orgaun representativu povo nian, no ema hotu, iha dever no obrigasaun konstitusional atu labele admite Governo ida, ka se deit, maka hakarak haneha lei no sama fali konstituisaun, harahun estadu de direitu, sobu sistema separasaun de poderes, halakon ema nia fiar ba justisa, no estraga estabilidade nasaun nian.
Obrigadu!
