

Frente Revolucionária de Timor Leste Independente
DIRECÇÃO FAFC
Coordenador – Geral
Eng. Samuel Freitas
Vice Coordenador – Geral
Alexnadre Pinto
Contactos:
Samuel Freitas (00351-913892252)e-mail : faf-coimbra@hotmail.com
Residência Universitária de Santiago, bl. 4, 3810-193, Aveiro, Portugal.
segunda-feira, 29 de junho de 2009
BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN

sexta-feira, 26 de junho de 2009
ABC / Radio Australia: Gusmao hasoru allegasoens Korrupsaun
Reportagem husi Steve Holland no Stephanie March
Primeiru Ministru Gusmao autoriza kontratu ida ho montante millaun ba millaun neebe Governu fo ba kompanhia ida neebe pertense ba nia oan feto hamutuk ho ema seluk.
ABC Radio Australia nia investigasaun hetan katak iha tinan kotuk Prima Food manan contratu ida husi governu atu sosa fos ho montante US$3.5 milloens ($4.3 milloens Australia).
Zenilda Gusmao, primeiru ministru nia oan feto, tama iha kompanhia Prima Food nudar nain ida tuir lista Registu Negosius timor-Leste nian iha tinan 2008.
Radio Australia mos hetan konfirmasaun katak ministru bo’ot ida iha governu nia kaben ida mos manan osan husi tenders governu nian.
Rain nee nia lei aprovisionamentu bandu “agentes servisus publiku nian”, ema politiku no funsionariu publiku, atu bele fo contratu husi governu ba emprezas neebe sira nia maluk besik mos iha ligasaun.
Adjuntu lider opozisaun FRETILIN nian, Arsenio Bano, allega katak ida nee ezemplu momos katak iha korrupsaun iha Gabinete Primeiru Ministru nian no eziji nia resigna husi kargu Primeiru Ministru.
“Ida nee indikasaun forte ida kona ba korrupsaun, tamba nia viola lei Timor-Leste nian, no molok kazu ida nee to'o tribunal primieru ministru tenki resigna a’an,” Sr. Bano dehan.
Sr. Gusmao lakoi fo komentariu.
Primeiru Ministru nia oan feto, Zenilda Gusmao, lakoi fo komentariu.
Maibe, porta voz feto governu nian konfirma ba Radio Australia katak Zenilda Gusmao sosia ida iha kompanhia Prima Food.
Iha deklarasaun ida, porta voz feto nee dehan: “Governu sempre transparenti ho kontratu hirak nee no halo esforsu bo'ot tebetebes atu harii ambienti ida neebe justu no ekuitavel ba sector privadu.”
Sr. Bano dehan katak nia halo ona aproximasaun ba governu dalan barak desde Dezembru tinan kotuk, buka informasaun kona ba kompanhias neebe iha ligasaun ho ministrus sira, maibe governu nega fo informasaun hirak nee ba nia.
“Bainhira ami husu no halo rekerimentu simples, hanesan husu fo’os hira mak importa mai Timor….sira la hatan ba parlamentu,” nia dehan.
LIGASAUN BARAK TAN HO GOVERNU
Laos Zenilda Gusmao deit mak feto emprezaria iha Timor-Leste neebe iha maluk besik ida iha governu.
Kathleen Goncalves, kaben Ministru Ekonomia no Dezenvolvimentu Timor-Leste nian Joao Goncalves, mos iha ligasaun ba pelo menus kompanhia tolu neebe manan kontratu millaun ba millaun husi governu no neebe hetan aprovasaun husi Primeiru Ministru.
Kompanhia tolu neebe iha ligasaun ho Kathleen Goncalves mak: United Foods Lda, Belun Feto Lda (rua nee nia tama ho nia naran Xines, Fon Ha Tchong) no Tres Amigos neebe iha tinan kotuk manan kontratu husi governu ho montante hamutuk liu US$11 milloens.
Sra. Goncalves nega ami nia pedidu atu halo entrevista ho nia, maibe iha deklarasaun husi porta voz feto governu Timor-Leste nian defende nia envolvimentu.
“Nia (Kathleen Goncalves) halau negosiu halo importasaun ba fo’os ona iha Timor desde 1999 no hetan autorizasaun nudar vendedora iha tempu governu uluk, neebe inklui mos governu FRETILIN no Xanana sira nian,” deklarasaun nee dehan.
Joao Goncalves dehan katak nia la hatene naran nia kaben nia kompanhia hirak nee nian ou ida neebe mak hetan kontratu millaun ba millaun husi governu.
Kompanhia hirak neebe iha ligasaun ho Kathleen Goncalves, neebe Prima Food mos ida, tama iha lista governu nian iha neebe tatoli empresas 16 nia naran neebe iha tinan kotuk manan kontratus ho montante hamutuk US$56 millaun.
Osan nee mai husi rain nee nia Fundu Estabilizasaun Ekonomiku no fahe tuir medidas seguransa ai ha’an nian neebe iha objetivu atu assegura fo’os ba populasaun sira.
Gusmao iha knaar xafe iha rain nee nia luta ba independensia husi Indonesia iha tinan 25 nia laran.
Nia sai nudar primieru Preisdenti republika Timor-Leste nian iha 2002 no iha 2007 eleitu nudar Primeiru Ministru.
quinta-feira, 25 de junho de 2009
Fretilin concorre sozinha a eleições, mas admite coligações mesmo com maioria absoluta
KOMUNIKADU KONA BA AKORDAUN TRIBUNAL REKURSU
Parlamentu Nasional
FRETILIN husu ema hotu kumpri no respeita akordaun Tribunal Rekursu nian kona ba Autoridade Nasional Petrolifera.
Xefe Bancada Parlamentar FRETILIN nian, Aniceto Guterres ohin husu ema hotu respeita no kumpri ho akordaun Tribunal Rekursu nian neebe deklara katak la iha ilegalidade ka inkonstitusionalidade ruma neebe kona Dekretu Lei 20/2008 ka Autoridade Nasional Petrolifera.
Notifikasaun akordaun neebe bancada parlamentar FRETILIN nian simu horseik husi Tribunal Rekursu rejeita argumentus Deputadus FRETILIN nian katak iha ilegalidade no inkonstitusionalidade iha Dekretu Lei 20/2008 neebe publika iha 19 Junhu 2008.
“Deputadus FRETILIN ho laran mos hatama petisaun ba tribunal depois de halo analisis ba dekretu lei nee no depois hetan konselhu husi advogadus. Lei ida nee nunka liu husi parlamentu no la hetan ezaminasaun diak, no tamba nee ami husu fiskalizasaun husi Tribunal Rekursu tuir ami nia direitu konstitusional. Agora Tribunal Rekursu halo ona desizaun final no ami simu tomak ho laran luan. Mak nee ona tamba Tribunal mak desidi tuir sira nia knar konstitusional. Ita hotu tenki respeita no kumpri ho Tribunal nia akordaun deit-la iha dalan seluk ka hanoin seluk,” Guterres haklakan.
"Maske partidu Fretilin simu no respeitu ho Tirbunal Rekursu nia desizaun no sei kumpri desizaun, bainhira FRETILIN ukun fila fali sei kurizi sala nebe ami hare iha lei ida ne’e, atu reforsa justisa no transparansia," Guterres dehan.
Guterres hatutan katak ita tenki hatudu ita nia respeitu ba estadu de Direitu Demokratiku ho respeitu no kumprimentu ba desizaun Tribunal nian, no bainhira ita halo nunee ita kontribui ba hametin estadu de Direitu demokratiku iha ita nia rain doben.
“Akordaun nee hatudu dalan ida tan katak ita nia Tribunais independenti no kredivel duni. Akordaun nee hametin sira nia reputasaun nunee,” nia taka.
BA INFORMSAUN SELUK TAN DERE BA DEPUTADU JOSE TEIXEIRA: +670 728 7080
terça-feira, 23 de junho de 2009
Deklarasaun Politika Bancada FRETILIN

Resolusaun Harii Asosiasaun Antigus Kombatentes no Veteranus Luta Libertasaun Nasional

FRETILIN
- Hahu mobiliza no konsiensializa povu, iha nivel nasional, atu iha espiritu patriotiku.
- Hahu no hametin movimentu Unidade Nasional.
- Hari no organiza ‘Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste’ [FALINTIL], liman kroat povu maubere nian.
- Hahu no halao rezistensia politika no militar organizada hasoru invasaun no okupasaun indonezia liu husi frente klandestina, frente armada no frente diplomatika.
- Ninia lideransa sira nunka hakiduk husi prinsipius ne’ebe kuda iha 1974. Faktu tebes duni katak FRETILIN ninia lideres no militantes rihun ba rihun fo sira nia a’an ba mate, la tauk dadur, la tauk tortura husi militar indoneziu sira no la se’es a’an husi sakrifisiu oin’oin to’o ohin loron.
Asosiasaun Antigus Kombatentes no Veteranus Luta Libertasaun Nasional - hodi halibur kamaradas hotu-hotu ne’ebe fo nia a’an tomak ba luta libertasaun nasional liu hosi frente politika-klandestina, armada no diplomatika.
-Tau matan no defende intereses antigus kombatentes no veteranus sira nian;
-Hare oinsa atu defende intereses eis-kombatentes no veteranus sira nia faluk no oan kiak;
-Halibur dadus no valorisa memoria asu’uain sira ne’ebe fo’o isin no ran ba rai ida ne’e, ferik ka katuas ka joven mane ka feto;
-Halibur dadus fatin istorikus rezistensia nian hasoru okupasaun indonézia
-Hare oin sa mak tatoli istória lolo’os luta libertasaun nasional ba jerasaun foun no aban bai rua nian;
-Hanorin Unidade Nasional ba jerasaun foun;
-Hanorin espiritu paz no estabilidade;
Atu hamosu Asosiasaun ida ne’e, Asembleia aprova proposta Diresaun FRETILIN nian atu harii Komisaun Preparasaun ho kamaradas hanesan tuir mai:
Komisaun ida ne’e mak sei prepara estatutus, halo inskrisaun membrus nian, prepara i determina loron ba primeira konferensia Nasional Kombatentes no Veteranus iha tempu badak nia laran. Atu halao nia servisu komisaun ne’e tenki kordena nia aktividades ho lideransa FRETILIN nian.
Dili, 20 Juñu 2009
Prezidente FRETILIN: Francisco Guterres "Lu Olo"
Bancada parlamentar FRETILIN

Ex.Cias Deputados sira,
Hanesan membro Parlamento nacional no representante Povo nia, iha dever hodi haburas, no hamentin uma fukun ne’e nia knaar, hodi tatoli Povu nia preocupação ba Governo, no sai Povu nia lian,Povu nia isin, no materializa povo nia mehi hodi haburas no hametin ita nia independência.
► Ohin hau hakarak koalia dalan ida tan kona ba Eletricidade iha Timor laran tomak em particular koalia kona ba Central Elektrica ho consumo Óleo Pesada nebe Governo ida ne’e hakarak hari tamba deit iha interesse no laiha hanoin futuro no Gerasaun Rai ida nia.
Fretilin nunca politisa e sei la politisa ba saída deit mak hakarak halo diak ba Nação ida ne’e. Fretilin sei hakilar nafatin ba hahalok ruma nebe lao ladiak no latuir lei iha Nação ida ne’e.
Tamba ne’e nia hatete precisa constroe tan porto temporário tolu. Hera, Manatotu e Same.
Maluk sira labele halo hanesan ne’e ka? Se laiha capacidade halo plano diak liu resigna an ona. Tamba hahalok ne’e grave.
1. Estudos de Viabilidade ba Impacto Ambiental e Impacto Sócio económico.
Ami hatene katak capacidade geradores tuan hirak ne’e ne’e boot, hanesan sira hatete beibeik katak capacidade ne’e hamutuk 180 MW.
Koalia hanesan ne’e mos diak, maibe tenke koalia ho realidade. Se hakarak dehan electricidade lakan hotu iha tinan ida nia laran, maibe laiha plano ida nebe diak, halo nusa maka bele acontece?
Keta halo, iha buat ruma nebe lao la los karik? Ba hahalok ne’e ami tenke desconfia tamba iha duni interesse iha laran.
Geradores hirak ne’e, Geradores sira nebe ho Tecnologia Tua, horas ne’e ninia spare parts mos laiha, tamba fabricas hirak ne’e la fabrica ona Geradores ho consumo óleo Pesado.
Balu hatete, katak bele monta Katalisator, maibe bainhira NO ne’e nakono ona precisa tenke hamos. Carvão hussi NO ne’e atu ba tau los iha nebe?
Iha Singapura Ro’o sira nebe sei usa Geradores ho consumo óleo Pesado mos labele tama iha Porto Singapura.
Iha Antartika horas ne’e dadauk Ro’o sira nebe sei usa Geradores ho consumo óleo pesado labele tama iha neba. Horas ne’e Estado United Kingdom mak bandu.
Diak liu orçamento nebe aloka ona, hahu halo ona ona construção Linhas de Transmissão ho ninia Sub Estacões hirak ne’e, hafoin hotu tiha mak ita hotu hanoin oin sa ita hamutuk decide Geradores ho Tipo oin sa mak ita hakarak usa.Tamba ne’e ami hakarak hussu ba ema hotu, liu liu nain ulun sira hotu nia Conciencia katak:
Ba ita boot sira nia atenção hau hato’o Obrigado barak.
sexta-feira, 19 de junho de 2009
KONFERENSIA IMPRENSA
Husi: Deputadu Francisco Branco
Vise Presidenti Bancada nian
Dili, 19 Junhu 2009,
“GOVERNU DE FACTU LA RESPEITA PARLAMENTU NASIONAL NIA KNAAR NO LA TRANSPARENTI”
Maibe Governu de factu, hatudu ona desde Agosto 2007 katak la respeita prinsipius no responsabilidade hirak nee.
Hodi bainrua, Sekretariu Estado Conselho Ministrus Governu de factu nian halo entrevista ida ho TVTL neebe nia temi katak Parlamentu presiza hakerek ba Governu se hakarak ezigi buat ruma husi governu. Tuir bancada FRETILIN nia hare, koalia hanesan ne’e hakarak disiplina fali deputadus parlamentu nasional.
Bancada FRETILIN hakarak fo hanoin katak Governu mak responsabiliza ba parlamentu Nasional, laos PN mak responsabiliza ba Governu. No bancada FRETILIN mos hakarak fo hanoin katak debate konaba assuntus importante iha ita nia rain la liu deit husi dalan formal, no debate publiku iha media mos nudar forum ida neebe legitimu atu ezigi responsabilidade husi governu ba Parlamentu Nasional. Nee normal iha demokrasia sira no hatudu mos prinsipiu bo’ot no diak kona ba transparensia debate publiku kona ba assuntus politikus neebe importante ba nasaun nia moris.
Maibe ami hakarak hateten katak bainhira PN ezigi tuir hakerek, tuir regimentu, tuir konstituisaun, tuir lei, husu dokumentus ka informasaun ka esklaresuimentu mos governu la hatan. bainhira pedidu ne’e mai husi partidus opozisaun de factu nian.
Ezemplu ida mak iha Junho 2008 bancada FRETILIN hato’o perguntas ba governo konaba hare hibrida, iha fulan Julho bankada Fretilin halo requerementu formal ida kona ba kontratus assesores nasionais no internasionais, maibe to’o ohin loron la hetan nem resposta ida husi governu, nem lia fuan ida husi governu.
Iha debate orsamentu 2009 nian iha fulan Janeiru 2009 bancada FRETILIN no bancada PUN halo rekerimentu tuir hakerek, tuir regimentu PN nian husu dokumentus no detalhus kona ba osan neebe selu ba eis titulares orgaun soberania nian tuir Lei Pensaun Vitalisa no Lei eis Titulares Orgaun Soberania nian. To’o ohin loron ami seidauk simu nem dokumentus, nem lia fuan ida hatan ami nia pedidu.
Iha loron 24 Abril 2009 bancada FRETILIN halo rekerimentu formal liu husi plenaria tuir regimentu husu ministeriu finansas, dokumentus kontratus sentral oleo foer nian. Rekerimentu ida seluk ba ministeriu ekonomia no dezenvolvimentu kona ba avaliasaun impaktu ambiental nian kona ba sentral oleo foer. Rekerimentu ida tan ba ministeriu infraestruturas husu dokumentus kontratu nian no ambiente kona ba sentral oleo foir nee. To’o ohin loron bancada FRETILIN seidauk hetan resposta ida husi governu.
Iha buat seluk barak neebe bancada FRETILIN no bancada seluk nudar opozisaun de factu mos husu ona, tuir regimentu parlamentu nian, maibe la hetan.
Governu rasik mos la tuir sira nia dever. Parlamentu Nasional to’o ohin loron seidauk simu auditoria externa ida kona ba governu de factu nia gestaun ba osan estadu nian. Auditoria externa kona ba ezekusaun orsamentu fulan neen nian, Julhu to’o Dezembru 2007 nian seidauk simu maske taka kleur ona. Auditoria externa kona ba ezekusaun orsamentu 2008 nian mos seidauk entrega ba parlamentu nasional maiske prazu liu ona iha 31 Marsu 2009.
Kontratu fo’os ne’ebe bancada FRETILIN ejiji mos seidauk to’o mai.
terça-feira, 16 de junho de 2009
Failansu boot politika desenvolvimentu nasional iha sector agrikola hosi governu de facto AMP

PARLAMENTO NACIONAL
BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN
Bankada FRETILIN la mai koalia kona ba MOU nebe Ministerio Agrikultra fo’o 100.000 Ha rai non produtivu ba kompania estrangeiro ida atu kuda tohu. Ami nia Bankada mos la mai koalia iha ne’e, kona ba kontraktu traktores sira nebe oras ne’e dau-daun hetan problemas alegasaun KKN.
Ohin, ami nia Bankada hakarak foti kestaun ida importante, kona ba programa ministerio agrikultura nian hodi kuda “hare hibrida”.
Loron hira tan , halo tinan ida. Iha loron 17 fulan junho 2008, ami nia bankada apresenta perguntas ba meja atu hato’o ba governu kona ba “hare hibrida” nebe sai nudar politika boot governu ida nee nian, ba desenvolvimentu nasional iha sector agrikola ba povo maubere, hodi lori mai surplus ba produsaun koileita hare.
Excelencias,
Iha tinan 2008, liu hosi kampanya ida nebe boot hosi media publiku, estadu nian, TVTL, lor-loron governu ida ne’e halo sensasionalismu liu hosi kampanya ministerio agrikultura nian hodi buka kuda no hamosu ekspektativa bo’ot iha mehi ita nia agrikultor sira nian, kona ba milagre nebe ita nia agrikultor sira ni ita nia rain sei hetan liu hosi kuda “hare hibrida”nebe sei hetan koileita hectare ida toneladas 12.
Ami nia Bankada iha tempu neba kedas preokupa tebes no iha duvidas boot kona ba introdusaun “hare hibrida” iha Timor Leste , nebe la liu hosi estudu ida profundu.
Tamba ne’e, ami nia bankada iha tempu neba mos, hato’o kedas perguntas sira ne’ebe tuir mai ne’e, ba goveru atu hata’an :
·Ami hakarak hatene Governu, liu hosi ministeriu agrikultura, karik iha ona teste ka ensaius adaptasaun ba “hare hibrida” nee iha ita nia rain.
·Ami mos hakarak hatene, karik governu halo ona teste ruma kona ba moras peste ka praga nebe bele mosu, mai hosi “hare hibrida” nee.
·Ami mos hakarak hatene se karik governu halo ona teste adaptasaun. Maka teste ne’e halo ona, halo iha fatin nebe deit iha Timor Leste nia laran.
·Ami mos hakarak hatene fini “hare hibrida” ne’e tinan-tinan sei sosa husi nebe? Fini ne’e nia folin hira? No adubu no pestisida hira maka agrikultores sira tenki uza hodi kuda “hare hibrida” ida ne’e?
Maibe to’o loron ida ohin, ami nia perguntas sira ne’e sei dauk nafatin hetan resposta, hanesan mo’os perguntas sira seluk, nebe ami hato’o tia ona kona ba kontratu sosa fo’os, kontraktu sosa roho-ai, kontraktu sosa gerador olios pezadus, kontraktus asesores sira no barak sira seluk tan, tuir knar fiskalizasaun nebe konstituisaun fo’o ba ami nudar parlamentar.
Sr Presidente,
Bankada Fretilin dala ida tan iha fulan Setembro 2008, liu hosi deklarasaun iha plenaria ida ne’e, kestiona no apresenta nia duvidas boot liu tan, kona ba resultadu nebe sei mosu mai hosi politika governu ninian ba implementasaun kuda “hare hibrida”, hodi hatudu nudar ezemplu insusesu Indonesia nian, nebe kuda hare hibrida Super Toy.
Maibe iha tempu neba, maluk sira balu iha fatin ida nee hataan katak, “hare hibrida” nebe Timor Leste uza daudaun nee, lao’os Super Toy, maibe ICM no SRI, tanba nee la presiza preokupa.
Iha tempu neba sociedade civil mos hato’o sira nia preokupasaun bo’ot. Sira hare’e iha introdusaun kuda “hare hibrida” iha Timor Leste ne’e, sei lori impaktu negativu makas ba ita nia dependensia ba fini hosi rai liur, no ho politika ida ne’e sei lori deit vantagem ba kompanias bo’ot sira nebe’e fa’an fini “hare hibrida” nebe automatikamente sei fa’an mos adubus no pestisida kimika hodi hetan lukru bo’ot, no hodi hanea ema agrikultor ki’ik sira.
Maibe preokupasaun sira ne’e hotu, nebe mai hosi oposisaun no sociedade civil, governu lakoi rona.
Excelencia sira,
Ami nia preokupasaun oin loron, depois de halo tia avaliasaun ba politika ida ne’e, liu tinan ida implementasaun, la’os deit ona nia rezultadu koileita la tuir promesa no propaganda governu nian maka sai nudar ami nia preokupasaun, maibe liu-liu, ami nia preokupasaun bo’ot liu tan maka rezultadu nebe hamosu dau-daun ona hosi “hare hibrida” nebe lori moras praga no peste nebe estraga hare ne’e duni, no ikus mai sei daet moras ba hare sira seluk lokal nian, iha Timor Leste.
Sr Presidente,
Ironia bo’ot maka programa kuda “hare hibrida” nebe lori eskpektativa bo’ot tebes ba ita nia agrikultores sira atu hetan surplus produsaun hare, liu hosi kampanya governu nian, iha realidade ohin loron hatudo ba ita rasik, oin seluk tebes. Hanesan ita bele ba hare iha Memo, Xefe Suku Abilio Martins, agora dau-daun husu ba instituisaun kompetente sira atu hola medidas no halo identifikasaun ba iha natar, hodi hare diretamente saida maka agrikultores sira enfrenta, atu bele iha tempu badak oin mai, fo’o asistensia humanitaria ba familia nain 879 iha Memo maka hetan krize ai han.
Atu remata ami hakarak hato’o pergunta ida: se lo’os maka sei simu responsabilidade, karik ikus mai moras “hare hibrisa” ne’e daet ba hare sira seluk lokal nian iha Timor Leste nia laran?
Ami hanoin, se karik ida ne’e akontese duni, governu de facto ida ne’e liu-liu Ministro Agrikultura maka tenki responsabiliza hosi konsekwensia introdusaun hare hibrida iha Timor Leste, nebe la liu hosi peskiza ida maka profundu.
BA INFORMASAUN TAN DERE BA DEPUTADU FRANCISCO BRANCO: 723 7124
segunda-feira, 15 de junho de 2009
Deklarasaun Politika Bankada FRETILIN

quinta-feira, 11 de junho de 2009
Komunikadu ba Imprensa
FRETILIN
Dili, 11 de Juñu 2009
Banku Mundiál tenke transparenti liu ho assuntu eskándalu kona-ba saláriu ba asesór internasionál sira.
Hafoin Vise Prezidente Banku Mundiál vizita Dili, Banku Mundiál hasai komunikadu ida ba mídia iha dia 6 de Juñu 2009 hodi gava Ministériu das Finansas maibé sira taka ibun kona-ba eskándalu ne’e.
Jornál Tempo Semanal ho The Weekend Australian iha dia 24 ho 25 de Abril 2009 publika detallus barak kona-ba kontratu ba asesór internasionál husi Banku Mundiál ho programa ida finansiadu husi doadór sira naran PFMCBP, ne’ebé ho objetivu atu hametin kapasidade Ministériu Finansas nian.
Asesór lubuk ida mak sai kontratadu maski sira laiha kualifikasaun ho/ ou experiénsia rekeridu, maibé sira hetan saláriu ida boot tebetebes. Asesór sira ne’e balu afinál mesak Ministra Pires ho Primeiru Ministru Gusmão nia kolega di’ak no ema neebe politikamente hamutuk ho sira.
Mari Alkatiri dehan komunikadu de imprensa ne’e halo finje katak buat hotu-hotu la’o di’ak hela iha programa PFMCBP ho jestaun iha finansas.
“Ita bele kompriende sé de’it mak lee komunikadu de imprensa husi Banku Mundiál ne’e karik bele hanoin fali katak sira neebe foin daudauk foti alegasaun seriu kontra ministra de factu kona ba PFMCBP ne’e, hanesan membru parlamentu husi partidu oioin, sosiedade sivíl ho analista nasionál ho internasionál sira seluk ne’ebé hatudu preokupasaun grave, hotu laiha razaun nein ida atu foti ida nee.
“Banku Mundiál hatudu momoos katak sira preokupa liu ho sira nia relasaun ho governu duké ho honestidade no transparénsia iha Ministériu das Finansas nia jestaun ba osan husi parseiru de dezenvolvimentu sira.
“Hahalok nune’e halo ema barak iha Timor-Leste hanoin fali katak parese ke Banku Mundiál buka halo kong-kali-kong ho Ministra das Finansas nia hahalok sira ne’e ho taka falta ba alegasaun oioin hasoru ministra ne’e nia hahalok ladi’ak bainhira nia kontrata ninia belun di’ak sira ho saláriu ne’ebé eskandalozu.”
Alkatiri dehan katak FRETILIN mantein nafatin ninia apelu atu husu auditoria independente externa ida ba kazu kontratu “asesór internal sira”, ho rezultadu ne’ebé sei loke tomak ba públiku.
“Maibé, tanba governu de facto ida ne’e agora buka hela dalan atu taka hotu buat sira ne’ebé mak akontese iha PFMCBP, agora presiza karik investigasaun parlamentár ka prosesu judisiál ruma atu hetan lia los,” nia kontinua.
“FRETILIN ho reprezentante sira husi partidu sira seluk, inklui membru parlamentu husi AMP rasik, hatama tiha ona rekerimentu formál liu dalan neen ba Ministra das Finansas atu mai iha Parlamentu hodi responde ba alegasaun iha kazu ida ne’e maibé to’o ohin laiha resposta.
“Agora ofisiál seniór ida husi Banku Mundiál mai vizita ami nia rai, parese mai ho misaun sériu ida ligadu ho alegasaun oioin kontra Ministra ne’e ho PFMCBP, maibé sira la dehan buat ida ba públiku kona-ba saida mak Banku Mundiál halo daudauk atu tau filafali transparénsia ho honestidade ba nia fatin.
“Maski ho preokupasaun bo'ot no barak liu mak mosu husi Parlamentu kona ba porjetu ida nee, Vise Prezidente Banku Mundiál nian la buka atu hasoru ho delegasaun parlamentár nein ida, ka hasoru ho FRETILIN nu’udár partidu boot liu iha Parlamentu.
"Parese reprezentante Banku Mundiál ne’e la rekoñese kualkér papél ruma ba Parlamentu, partikulármente ba Opozisaun atu hala’o papél ruma iha Timor-Leste nia governasaun demokrátika. Ida ne’e pontu de vista diplomátika ida ho risku aas ba Banku" dehan Alkatiri.
Alkatiri hatutan katak Banku Mundiál nia liafuan-murak ba PFMCBP ne’e ignora tiha faktu katak mais de metade husi osan US$550 milloins ba orsamentu geral estadu tinan 2008 nian gasta liu husi cash diretamenti liu transferensias publikas, ne’ebé la presiza administrasaun finanseira ida todan.
Persentajen boot liu husi orsamentu ne’e sira gasta ba beins I servisus ho saláriu, no ita hotu hatene katak aprovizionamentu ba beins I servisus husi governu ida ne’e barak liu mak halo liu husi kontratu single source, sein halo tender ruma, i ajuda ona hamosu alegasaun séria no mós espesífika ba korrupsaun. Kona-ba orsamentu ba
investimentu kapitál ki’ik mós hanesan de’it.
“Até Vise Primeiru Ministru de facto, Sr. Mario Carrascalão mós dehan iha Radio Australia iha dia 29 de Maiu katak 20% husi orsamentu ne’e lakon hotu tanba gasta arbiru de’it. Nia dehan ba Timor Post iha dia 28 de Maiu 2009 katak tuir relatóriu husi Inspetór Jerál, 50% funsionáriu públiku maka hetan suspeisaun dehan sira mós involve iha korrupsaun; i iha Timor Post iha dia 24 de Abríl 2009, jornál ne’e sita Sr. Mario Carrascalão hodi dehan katak investigasaun husi Inspetór Jerál hatudu katak Ministériu das Finansas maka korruptu liu hotu-hotu.
“Hanesan mos Bispu Dioseze Baucau nian, Amu Basilio do Nascimento dehan ona katak populasaun rurál ka sira ne’ebé la hela iha Dili seidauk haree benefísiu ruma husi orsamentu boboot sira ne’e, no mós katak iha Dili mos, só ema uitoan de’it mak benefisia (entrevista iha TVTL iha 24 de Maiu 2009.”
Favór kontakta ho Sr. Filomeno Aleixo atu hetan informasaun tan 724 3460.
segunda-feira, 8 de junho de 2009
Ex-premiê timorense faz relatório sobre violência em Bissau

IGREJA CONTESTA LEI SOBRE O ABORTO

FRETILIN - MEDIA RELEASE

Tradução de ZIZI TIMOR OAN
sexta-feira, 5 de junho de 2009
APOSTAR NO APOIO SOCIAL PARA REFORÇAR O PODER É UMA POSTURA ANTIDEMOCRACIA

· Quem tem medo de perder o jogo, jogadores ou treinador?
· O treinador tem mais medo de perder o jogo ou o lugar?
quarta-feira, 3 de junho de 2009
Reunião do FAFC

Realizou-se, no 4º piso do Centro Comercial Avenida de Coimbra, uma das habituais reuniões do FAFC. Estavam em discussão dois assuntos principais:
- Expulsão do militante José Luis Guterres e seus seguidores
- Definição das actividades que melhor fazem participar todos os membros do FAFC
Em relação ao primeiro assunto, a expulsão do militante José Luis Guterres (e seus colegas) da Fretilin, os membros do FAFC limitaram-se a expressar as suas modestas opiniões e comentários, de uma forma bastante académica, confrontando os comportamentos dos referidos militantes com o estatuto e regulamento interno da Fretilin, durante o periódo pós-independência. Feito isto, o FAFC chegou a um senso comum de que a decisão da Comissão Nacional de Justiça, apoiada posteriormente pelo Comité Central da Fretilin (CCF), foi bem justificada.
É necessário conscientizar todos que num estado democrático tudo é regido por leis. Ninguém pode colocar-se acima da lei. Só assim é possível servir o bem comum. Os partidos políticos também se organizam da mesma forma. Há estatuto e regulamento interno que governam a sua existência e os comportamentos dos seus militantes, pelo que todos os actos que violam conscientemente os valores, os princípios e as linhas políticas desses mesmos partidos merecem a chamada de atenção.
O FAFC admira a capacidade intelectual e a qualidade profissional do Sr José Luis Guterres, não se furtando a reconhecer que também foi importante em várias linhas da luta da Fretilin durante o colonialismo indonésio. Revelou-se após a independência de Timor um homem dotado de espírito de mudança e foi este espírito que ele queria injectar no partido da Fretilin.
Mudar é necessário. É fundamental saber o porque tem de mudar, se realmente quiser mudar deve haver mais vontade política, mais dedicação e mais trabalhos. Os militantes e a juventude do partido esperavam mais do Senhor José Luís Guterres.
No entanto, é de lamentar que o seu desempenho para atingir os seus objectivos de mudança ficou muito aquem das expectativas. Se realmente ele teve as boas intenções para a Fretilin, nunca deveria abdicar-se do partido e dos seus deveres.
Deveria permanecer de corpo e alma na Fretilin, trabalhar com os outros militantes em prol dos objectivos do partido e só assim poder realizar as suas boas intenções. Infelizmente ele mudou o seu rumo político e juntou-se aos adversários políticos da Fretilin, tomando o cargo de vice primeiro ministro, para contrariar os príncipios e linhas políticas da Fretilin. Esta faceta do Sr José Guterres é indigna para Fretilin e é considerada ìmpar à sua capacidade intelectual. Ele pôs em causa os valores do partido da Fretilin, pelo que a sua expulsão é justíssima.
Em relação ao segundo assunto da reunião, os membros do FAFC estiveram de acordo com a realização de oratórias que visam abordar temas diversos conexos com evolução da jovem nação Timorense. Estas oratórias serão dirigidas tanto pelos membros do FAFC como pelas pessoas não membros, convidadas pelo FAFC. Tudo será feito conforme a disponibilidade dos oradores e a especificidade dos temas a escolher. Isto é um dos melhores mecanismos que o FAFC quer pôr em funcionamento, visando nutrir a capacidade dos seus membros de dominar a arte de discursar em público, enriquecer os conhecimentos académicos dos mesmos através da partilha mútua de ideias e estimular a sua capacidade de resposta face aos problemas emergentes.
terça-feira, 2 de junho de 2009
Deklarasaun Politika Bancada FRETILIN

- Sira sosa povo nia fuan laos liu programa desenvolvimento ida sustenbel ke diak maibe fahe osan ituan hanesan 20 dolares hodi korompe povo nia mentalidade no hanorin povo eseita ka sai koruptu atu taka povo nian ibun,
- Sira uza no fahe osan arbiru latuir regras ba organizasoens sociedade sivil liu-liu instituisoens relijiosas sira hodi hamenus kritikas no tau sira iha posisaun sente hanesan halo korupsaun hodi taka sira nian ibun.
- Sira kria sitausaun hafuhu povo, ameasa, hodi hatauk povo labele kritikas sira
- Sira fo osan makas ba familias rasik atu sai riku no atu iha poder ekonomia hodi apoio koruptor nee ukun nafatin e. Sira mos fahe osan liu husi kontratos publikas governo nian ba amigos rai laran no rai liur hodi kria kroni nebe kaer ekonomia nebe se organija mafia atu halo ameasas ba povo nebe mak kritikas sira hodi hametin sira nia ukun.
Ba Povo Maubere tomak liu husi deklarasaun politika Bankada FRETILIN nian, ami apela ba Povo Maubere tomak atu hases an no labele husik imi nia an monu ba lisaun ma-administrasaun, koluzaun, nepotismu no korupsaun nebe hanorin dadauk husi Primeiro Ministro de Faktu AMP nian. Pratika la diak neebe bancada FRETILIN hare mosu no foin dadaun tatoli iha leten, rekonesidu husi sosiedade sivil mos. Ita hare katak Dioseze Díli iha tinan kotuk la simu no entrega fali ba Governu osan neebe fo husi subvensaun publiku ida neebe kaer hela iha Primeiru Ministru. Bancada FRETILIN la hatene lolos tanba sa mak sira halo hanesan ne’e maibe agora mak ita hare situasaun arbiru deit sira halo los entrega osan.
Iha ONG nasional neebe tau matan ba hamenus KKN iha ita nia rain mos fo sai iha semana kotuk katak sira la simu osan tanba transparensia la iha liu.
Bancada FRETILIN hakarak hatete lolos ba povo maubere tomak, katak bancada haklaken nia posisaun iha uma fukun ne’e laos tanba se se deit mak simu osan husi Primeiro Ministro de Faktu, no deklarasaun horseik nebe temi duni naran ema balun no organizasaun balun, laos tanba sira se… maibe tanba lalaok no hahalok neebe la los no la usa Povu nia osan ho kuidadu no diak.
Bancada FRETILIN nia preokupasaun mak rua deit: Se prosesu aloka osan povo nian tuir duni lei ne’ebe iha vigor iha ita nia rain no tuir duni prosesu ne’be iha responsabilizaun finanseira, programa, evaluasaun diak ka lae husi instituisaun nebe mak mak aloka osan???. Buat rua nee mak importante no liliu ita hotu tenke refleta klean liu em vez de mai defende deit PM de facto. Nia mak responsável tanba osan verba sosieade sivil ne’e tama iha nia gabinete no fahe husi nia gabinete rasik.
Iha tinan kotuk ita hotu hare besik Natal PM de facto nee fahe osan iha nia gabinete, ne’ebe dehan husi nia fundasaun nian. Maibe ami seidauk hatene lolos se osan ne’ebe fahe husi neeba duni ka husi ne’ebe fontes orsamento povo nian??? Tanba agora dadaun mos ami rona dehan katak osan entre rihun sanulu dollar ($10,000) to’o rihun ruanulu dollar amerikanos ($20,000) lakon husi gaveta Gabinete Primeiro Ministro nian. Ida nee mos ita husu tanba sa mak iha osan bo’ot hanesan nee rai iha gaveta laran ka kofre, tanba iha membrus governu barak mak diskuidu liman namdoras ba osan nebe sira kaer, no ita rona mak osan lakon no lakon hela deit. Ne’e hatudu katak osan lakon tan falta responsabilidade ba osan povo nian mak ukun nain sira kaer..
Senhor Presidenti,
Maluk Senhores Deputados,
Povo Maubere…
Bainhira Parlamentu nasional ida nee aporva osan atu halau subvensoens publikus nee, Bancada FRETILIN la hare katak lei Orsamentu Jeral Estadu 2008 nian la halo alterasaun tomak ba lei ne’ebe vigora kona ba gestaun osan povo nian.
Liliu tuir linha 2, artigu 32, Regime Juridiku de Aprovisionamentu nian, neebe aplika ba projektus hot-hotu ne’ebe relasiona ho infrastrutura iha Kapital desenvolvimento inkuli iha orsamentu gabinete PM nian ka se se nian, hatetek katak projektus hirak ne’e labele fo projetu ba familia to’o segundo grau konsanguinidade hodi hadok an husi konflitu de interesses. Nee inklui sobrinhos sira.. Hodi nune’e mak ami kestiona.
Bancada FRETILIN kestiona mos ema individual neebe usa osan la tuir objetivu ne’ebe governu de faktu rasik fo osan ba nia atu halo, laos tanba nia padre, maibe tanba nia usa osan Povo nian la tuir akordo ne’ebe sira korkorda atu usa. Bancada FRETILIN kestiona mak lalaok no hahalok, Laos tanba se se deit. Ikus, bancada FRETILIN hakarak hatan ba deputadu balun neebe horseik hateten katak bancada FRETILIN nia intensaun diak maibe diak liu lori ba tribunal. Bancada FRETILIN haruka ona kazu balun ba Ministério Publiku, ba Tribunal no husu mos investigasaun husi Provedor Direitus Humanus no Justisa. Maibe kestaun mak ida nee, bainhira Provedor hakarak investiga kestaun fos neebe Primeiru Ministru de facto entrega deit ba nia kolega no belun partidu CNRT nian Sr. Germano, Provedor la konsegue hetan dokumentus neebe nia ezigi husi governu atu bele halao investigasaun. Iha ezemplu barak tan, ne’ebe Provedor enfrenta hanesan lolos Vise PM de guverno de faktu rasik, Mário Carrascalao dehan hasoru “resistensia passiva” husi membrus governu sira ne’ebe nia husu informasaun atu bele investiga keixas KKN.
Maibe ami hare situasaun nee hanesan, akontese dadauk iha uma fukun ida nee, deputadus barak mak halo fali “resistensia activa” atu taka KKN.
Tuir lolos, bainhira alegasaun ruma mosu Xefe Governu haruka Inspector Jeral no halo pedidu ba Provedor Direitos Humanos e Justisa nian halo investigasaun. To’o agora ami husu: kazu hirak mak Guvernu de Faktu husu no haruka ona ba orgauin sira ne’e atu halo investigasaun?
Tuir Sua Exselensia Sr Primeiru Ministru de facto nia lia fuan rasik hori uluk kedas hakilar katak nia se halo toleransia mínima ba KKN. Ida nia hateten duni. Bancada FRETILIN ohin loron hanoin katak nia karik arrepende halo promesas baratu, hodi hateten katak” se se deit mak naok lima cent dolares amerikano se s….a…….i!
Maibe realidade oin seluk. Parlamentu nee hetan obstakulu bo’ot hetan dokumentus neebe bancada husu kona ba buat oioin maibe la hetan husi governu. Commissaun C rasik mos ezigi atu ba Ministeriu Finansas atu fiskaliza kontratu óleo pezadu, kontratos ba assesores internasionais maibe la hetan despacho husi meza parlamentu rasik.
Nee mak Bancada FRETILIN konsidera hanesan resistensia activa duni.
Maibe ida nee koalia deit. Vontade politika la iha no brani atu enfrenta kazus hirak neebe mosu kona nia membru governu, seluk Bankada FRETILIN hare katak Deputados AMP nian, la foti asaun ruma, karik tauk se halo assaun bele harahun nia aliansa AMP.
Kazu neebe bancada FRETILIN foti dadaun kona ba osan neebe fahe ba sosiedade sivil nee seriu teb-tebes. Osan nee liu $5 millioens. Osan nee bele hodi halo buat barak atu desenvolve ita nia Povo nia moris, em vês de fo ba usa arbiru deit sem verifika lolos nia resultadu ba desenvolvimentu nee saída.
Bancada FRETILIN sei foti bebeik aban bainrua kazus hot-hotu ne’ebe ami sei hetan. No iha kazus barak ona neebe hein atu foti. Foti tanba ida nee mak ita nia knaar nudar fiskalizador ba governu no defensor Povo maubere nia interesse. Ami hein katak Povo mak sei halo julgamentu ba hahalok ne’ebe halimar ho sira nia osan no buka taka matan ba sira.
Obrigado wain,
Arsenio Bano, Deputado Bankada FRETILIN
(Telemovel: 741 9505)