BANCADA FRETILIN
PARLAMENTU NASIONAL RDTL
DEKLARASAUN POLITIKA
Loron 6 Abril 2009
Sr. Presidente em Exercisio,
no Distintus Deputadus Parlamento Nacional
Povo Timor-Leste tomak,
Hafoin Deklarasaun Politika Bankada FRETILIN nian iha dia 9 de Fevreiru 2009 liu ba, ohin Bankada FRETILIN dala ida tan hakarak koalia konaba politka AMP nian ne’ebe sosa no faan fos ba povu hodi osan povu nian rasik.
Iha sesaun plenaria dia 9 de Fevreiru 2009, tanba mosu problema fos babarak maka aat iha armazem laran tuir relatoriu fiskalizasaun Komisaun E Parlamentu Nasional, deputadus hotu-hotu iha uma fukun ne’e ho konsensus exize Ministru Comersiu, Industria e Turismo atu mai haloesplikasaun iha Parlamentu Nasional.
Maibe, Sr. Gil Alves, Ministru de Facto, Ministru AMP nian ne’ebe uluk nudar lider pro-otonomi nega povo Timor-Leste nia terus no mate tanba independensia, bosok povo hodihatete laiha masakre iha Igreja Liquica iha 6 de Abril 1999, nia sei hatudu nafatin ninia arogansia, nafatin ho nia atetude habosok povo,hatudu nia inkapasidade no desrespeitu ba soberania no kompetensia Parlamentu nasional nudar orgaun representativu povo nian, wainhira husu nia atu mai halo esplikasaun iha ne’e.
Nia hatete fali maka deputadus parlamentu mesak “asbun” deit, hanesan fali deputadus maka foti lia falsu hasoru nia ministeriu. Nune’e, maka Relatoriu fiskalizasaun no rekomendasoens Komisaun E nian konaba problema fos to’o ohin loron laiha valor buat ida no aumenta deit lixu Parlamentu Nasional nian.
Derepente, iha semana liu ba mosu notisia iha media konaba funsionariu MTCI naok fos 4.000 sakas iha armazem, halo ema barak maka hakfodak ho kazu ne’e hanesan novidade ida.
Ba ami Bankada FRETILIN kazu hanesan ne’e laos novidade ida. Hori uluk kedas Bankada FRETILIN preokupa tetebes ho politika Governu AMP nian ne’ebe halo intervensaun ho tau osan barbarak hosi Fundo Estabilizacao Economica, iha Fundo Seguransa Alimentar ho intensaun atu tulun povo ne’ebe susar liu-liu iha situasaun krise mundial aihan iha 2008 no atu estabiliza folin fos nian iha merkadu rai laran.
Tuir relatorio exekusaun orsamentu 2008 nian ne’ebe foin tama dadauk iha Parlamentu ne’e, osan hosi Fundo Estabilizacao Economica, to’o Fevreiru 2009 governo AMP gasta duni $53.502 milhoens ba sosa fos.
Parlamentu ne’e la hatene buat ida se osan montante ida ne’e hosi orsamentu 2008 nian deit, ka hatama hamutuk ona 48 milhoens ne’ebe aloka ba orsamentu 2009 hanesan divida, tanba prosesu sosa fos la iha transparensia, no dokumentus kontrato ho kompania sira sai nafatin dokumentu konfidensial Governo AMP nian.
Politika intervensaun ho osan barbarak ne’e, Governo AMP importa fos no faan fali hodi hetan reseitas, halo komke Governo AMP transforma tiha hanesan empreza ka “governo Korporativista” ida, ne’ebe halo negosiu ho nia povo rasik. Maske ho intensaun diak atu tulun aihan ba povu, maibe iha realidade politika intervensaun ne’e hamosu mafiakorupsaun no problema barbarak tanba governu la sukat ba limitasoens no kapasidade atu kontrola no halo gestaun, liu-liu kondisoens ba armagenamentu no distribuisaun iha rai laran.
Intervensaun hanesan ne’e sei bele hamate mos inisiativa privada i nune’e, Ohin loron ita hare katak importadores ba fo’os hein deit kontratu husi Gov AMP ka Pai-Natal AMP - tamba sira sei labele compete ho subsidiu no folin ki’ik ne’ebe fa’an husi loja AMP.
Ne’e duni hamosu ona situasaun dependensia total ba Gov AMP i nune’e sei aumenta despesa publika no fo todan ba OGE. Osan estadu nian, em ves de ba halo investimentu hodi fo servisu no hadia povo nia moris, Gov AMP fakar arbiru deit hodi habokur deit ema balu.
Ohin loron ita moris iha situasaun ida ne’ebe ho espekulasaun folin ba ahi han fo’os. To’o agora ita la hatene estratejia sa’ida mak Gov AMP iha no to’o bainhira mak sira atu kontinua ho intervensaun ne’e.Gov AMP komplika liu tan timor oan sira nia moris bainhira Ministeriu Turismo promote atu hola produto nasional ho folin ida ke a’as.
Ema barak hein hela bainhira mak promesa ne’e atu impolemta, maibe produto lokal nia folin iha fatin barbarak komesa sa’e maka’as.Nune’e, ita hare katak sasan nia folin iha merkadu sa’e ba bebeik. Ema ne’ebe manan osan ki’ik oras ne’e moris ho susar tamba osan la to’o hodi hola sasan karu iha loja no merkadu hanesan basar. Por ezemplu, modo futun ida ka hudi sasuit ida mos folin sa’e makas!!!
Ba deputadus no Ministrus ho Secretario de Estadus sira la iha problema tamba mana osan bo’ot, $3,000 dollar. Maibe ba funsionarius ne’ebe manan uituan deit no povu ki’ik sira todan tebe-tebes!!!Ne’eduni, inflasaun sei sa’e makas liu tan e nune’e ema ne’be iha osan mak sei moris diak maibe ferik ho katuas sira ne’ebe simu deit $20 fula-fulan sei moris ho susar liu tan!!!Ita nia agrikutores natar nain sira mos sei hetan susar barak atu fa’an sira nia fo’os tamba sira sei labele kompete ho folin ida ne’ebe loja fo’os AMP nian fa’an agora dadaun. Ho ida ne’e ema barak mak sei lakon insentivu atu kuda hare tamba sira nia produto sei la folin.
Ho ida ne’e Gov AMP halo kon-ke ita nia rain sei dependente maka’as ba importasaun fo’os husi liur biar Min. Agrikultura oras ne’e fahe tratores barbarak.
Sr. Presidente em exercisio,
No distiintus deputadus,
Wainhira ita debate OGE 2009 iha Uma Fukun ida ne’e, no hare ba ro barbarak antre ita tasi atu deskarega fos, Bankada FRETILIN hatete onakatak fo’os bara-barak ne’ebe Gov AMP importa liu husi Min Turismo, Komersiu no industria, barak mak sei a’at, barak maka sei lakon, no sei fahe arbiru deit.
Gov AMP ne’e gasta osan barak povu nian hodi hola fo’os bar-barak dala ida deit ba tinan ida, maske laiha armagem ne’ebe ho kondisoens diak atu rai fos. Ita la hatene los Gov AMP atu sosa tan fos toneladas hira iha tinan ida ne’e.
Nune fo’os balu rai fali iha armazem simento (halo uma no konstrusaun), balu fali rai iha fatin ne’ebe ladiak – nune’e fo’os barak tan mak a’at, ate balu a’at kedas iha ro laran tanba hela kleur iha tasi laran hodi hein deskaregamentu. I nune’e estraga deit osan hodi habokur deit ema balu i povu ne’ebe kiak sei moris kiak nosusar ba bebeik.
Bankada FRETILIN hatene mos katak Ministerio Komersiu i Industria halo fumigasaun ho produtus kimikus nudar solusaun ba fo’os sira ne’ebe rai iha amazem para labele a’at. Maibe ami hakarak hatete katak bainhira halo fumigasaun iha kondisaum hanesam ita nian, ne’ebe unidade maka’as, bele hamosu problema seluk ba saude publika tamba aimoruk husi fumigasaun ne’e bele kontamina ka tama ba fo’os musan, i nune’e bainhira ema ha’an bele halo ema moras. Ida ne’e bele fo’o mos perigu ba inan no inan-feto sira ne’ebe isin-rua tamba aimoruk ne’e bele mos fo’o problema ba oan kosok sira.
Ne’e maka problema ne’ebe mosu no grave tebes tanba sosa kedas fos barbarak ba tinan ida.To’o ohin loron, fatin barak iha foho ka iha sub distritu balu hosi Manatuto, Manufahi, Viqueque, Bobonaro, Ermera ho Oecusse, nunka hetan fos MTCI.
Ema kiak no ferik ho katuas barak mak laiha asesu ba fos governu nian. Situasaun ne’e iha tamba sistema distribuisaun ne’ebe Gov AMP halo ne’e konplikadu, diskriminatoriu no nakonu ho korrupsaun.
Komersiantes sira sosa fali fos hosi governu ho 10 ka 12dolares saka ida, hafoin troka tiha saka marka MTCI ho marka seluk hodi faan fali ho folin karun liu para hetan lukru. Komersiantes sira balu simu tiha DO la lori fos ba distritu ka fatin ne’ebe refere, maibe faan fali iha Dili laran atu hetan lukru barak liu.
Tanba ne’e maka ate fos barak lori tan ba fa’an iha Timor Ocidental liu hosi fronteira ho Atambua no balu para iha Kisar no Wetar (província Maluku, Indonesia) liu hosi fronteira tasi. Nune’e ema barak derepente sai riku matak tanba halo nafia bisnis fos ho Governu, maibe se makasofre iha negosiu ida ne’e, maka povo kiik sira.
Fos barak lakon iha armazem tanba kompania distributor sira uza DO falsu. Kazu fos 4.000 sakas lakon ne’e laos uniku kazu, maibe tuir dadus ka informasaun oioin ne’ebe Bankada FRETILIN hetan durante ne’e, iha mos kazu barak liu ho kuantidade bot liu dok ne”ebe involve ema bot sira balun.
Ita hein katak liu hosi funsionaria ida ne’ebe agora dadauk hetan investigasaun ne’e bele koalia mos konaba kazu sira seluk no hatete ema bot sira ne’ebe involve iha mafia bo’ot ida ne’e.
Sr. Presidente em Exercisio,
Problema fos loron-ba loron grave no bot ba bebeik. Governo AMP fakar ona povu nia osan barbarak hodi sosa fos maibe la fo benefisiu ba povo liu-liu sira ne’ebe preciza liu fos hosi governo.
Povo Timor-Leste sei la hetan no sei la konsume fos ho kualidade diak, tanba fos a’at aumenta bebebeik, no loron ba loron fos lakon iha armagem tanba máfia no korupsaun buras tebes.
Ne’e hatudu mos Governo AMP labele ona halogestaun diak no lakon total kontrolo atu hare’e problema fos nian.Tanba ne’e Governu AMP tenke rekonhese no hola responsabilidade ba nia politika intervensaun ne’ebe la diak ka falha ona, hodi demite tiha Ministru Turismu, Comercio e Industria, no halo mos auditoria geral ho involvimentu Parlamentu Nasional nian atu hare’e lolos no bele resolve problema bot fos nian.
Maka ne’e deit, obrigadu wai’in !!!!
Dili, 6 de Abril 2009
Bankada FRETILIN
Aniceto Guterres
Presidente
